قاچاق‌گیاهان دارویی ایران

سرویس اقتصادی فردا؛ روزنامه آرمان نوشت: از فروش خاک و دزدیدن آثار تاریخی تا قاچاق گسترده بنزین و حالا قاچاق گیاهان دارویی؛ سناریو خروج زیان‌آور محصولات ایرانی از کشور که عمدتا به صورت قاچاق اتفاق می‌افتد همچنان ادامه دارد. سود حاصل از این صادرات زیان‌آور نه تنها به جیب مردم نمی‌رود، بلکه استراتژی نادرست در این زمینه در نهایت خسارت‌های هنگفتی را به بار می‌آورد؛ خسارت‌هایی که فقط اقتصادی نیست و ابعاد دیگری نیز پیدا کرده است. قاچاق گیاهان دارویی از جمله مواردی است که به غارت منابع تجدیدناپذیر کشور منجر می‌شود. در چند سال گذشته به دلیل اعمال تحریم‌ها علیه ایران از سوی غرب، بازارهای کشور به مکانی برای عرضه محصولات قاچاق تبدیل شده‌اند. مشاهده می‌کنیم که در این چند ساله فعالیت قاچاقچیان از قاچاق میوه و برنج گرفته تا لوازم آرایشی ادامه داشته است. اما جدا از اینها، محصولاتی هستند که به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شوند. از جمله این محصولات می‌توان به بنزین اشاره داشت که به دلیل قیمت پایین آن در ایران نسبت به دیگر کشورها، قاچاق آن رواج چشمگیری داشته است. البته در حدود دو سه سال اخیر و به‌ویژه پس از سهمیه‌بندی بنزین شاهد کاهش این گونه قاچاق‌ها بوده‌ایم، اما با وجود این، باز هم میزان آن چشمگیر است و همچنان این روند ادامه دارد. همچنین آثار باستانی و تاریخی در این مدت ثابت کرده‌اند که محبوبیت ویژه‌ای نزد قاچاقچیان دارند و قاچاقچیان نیز نشان داده‌اند که هیچ ابایی از خارج کردن این آثار از کشور ندارند. البته به دلیل ساز و کارهای موجود، امکان بازگشت آثار باستانی به کشور وجود دارد، مگر اینکه آثار خارج شده از کشور در موزه شخصی یا در منازل اشخاص نگهداری شود. اما مساله گیاهان دارویی و قاچاق آن، موضوعی متفاوت است، زیرا زمانی که گیاهان دارویی از ایران خارج می‌شود به طور رسمی وارد چرخه اقتصادی کشوری دیگر می‌شود و از این محصولات استفاده اقتصادی می‌کنند. چنین مساله‌ای به این دلیل از اهمیت خاصی برخوردار است که افزایش قاچاق گیاهان دارویی، خسارات جبران ناپذیری به دنبال دارد. جدا از تعداد اندکی از گیاهان دارویی قابل کشت، بسیاری از این گیاهان از چنین قابلیتی برخوردار نیستند و نمی‌توان آنها را به مرحله کشت رساند و نگهداری از آنها نیز با مشقت فراوانی همراه است. زمانی که قاچاق این محصولات تسهیل می‌شود و کنترل لازم در این زمینه به عمل نمی‌آید، ممکن است افراد زیادی به این سمت حرکت کنند و به دلیل برداشت بی‌رویه از گیاهان دارویی خسارات جبران‌ناپذیری همچون انهدام پوشش گیاهی، هدر رفتن آب، بهره‌برداری غیراصولی گیاهان دارویی از مراتع خود، فرسایش خاک، بیابان‌زایی، ایجاد سیل و ... به وجود آید. همچنین بنابر گزارش گروه بین‌المللی حفاظت باغ‌های گیاه‌شناسی، بسیاری از گیاهان دارویی به دلیل برداشت بی‌رویه و نابودی جنگل‌ها در معرض خطر انقراض هستند. حال جالب است که اگر همین محصولات رو به انقراض به شکل قانونی و از طرق رسمی به کشورهای دیگر صادر شوند، می‌توان از آن به عنوان منبع درآمدی مطمئن استفاده کرد. بی‌توجهی به فروش داخلی گیاهان دارویی نزدیک به ۲۳۰۰ گونه از گونه‌های گیاهی ایران در ردیف گیاهان دارویی و معطر قرار دارند. از این تعداد گونه گیاهی، ۴۵۰ گونه، جزو گیاهان دارویی به شمار می‌آیند و تعدادی از آنها نیز در عطاری‌ها به فروش می‌رسند، اما در اثر دگرگونی‌های زیست‌محیطی به‌تدریج از تعداد این گونه‌های با ارزش دارویی کم شده است و این روند همچنان ادامه دارد. در گذشته گیاهان دارویی اغلب خودرو بودند و از دامنه طبیعت چیده می‌شد، اما امروزه با فرایند صنعتی شدن، امکان تکیه به روش‌های طبیعی از بین رفته و شرایط رشد و کشت این گیاهان به شکل صنعتی فراهم شده ‌است. البته تعداد زیادی از گیاهان مورد استفاده در ایران کشت داده می‌شوند و برخی اقلام نیز وارداتی هستند. علاوه بر این، اغلب گیاهان دارویی موجود در عطاری‌ها به صورت خشک‌شده است که تا رسیدن به دست مصرف‌کننده زمان زیادی از جمع‌آوری آنها می‌گذرد، به همین دلیل خواص درمانی این گیاهان به شدت کاهش یافته یا در اکثر موارد به کلی از بین می‌رود. همچنین از دیگر مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد مربوط به پروانه فروش گیاهان دارویی است. جالب است بدانید که از عطاری‌ها تعهد محضری از آنها گرفته می‌شود که در امور پزشکی دخالت نکنند و در واقع عطاری‌هایی که اقدام به فروش داروی گیاهی کنند، مرتکب تخلف شده‌اند. بنابراین فروش گیاهان دارویی در داخل کشور هم با مشکلات و موانع مختلفی مواجه است و شاید یکی از دلایل قاچاق بی‌رویه این محصول بی توجهی به بازار داخلی است. بازگشت محصولات قاچاق به قیمت گزاف رشد قاچاق اقلامی از قبیل برنج، آرد، چای، سیر و انواع داروهای گیاهی نشانه لزوم برنامه‌ریزی جدی برای مقابله با این پدیده است. آمار نشان می‌دهد طی شش ماهه نخست سال گذشته ۸۳۸ هزار کیلوگرم کشفیات دارویی صورت گرفته است. در نتیجه این حجم از کشفیات، حاکی از آن است که در زمینه گیاهان دارویی برنامه مناسبی برای تولید و صادرات وجود نداشته و یا اینکه از منابع، حفاظت لازم صورت نگرفته است. لازم به ذکر است زمانی که گیاهان دارویی از کشور خارج می‌شود و با ارزش افزوده بالاتر وارد کشور می‌شود، چرخه اقتصادی از ارزش افزوده آن محروم می‌شود و مسئولان باید پاسخ دهند که چرا این میزان گیاه دارویی مورد قاچاق قرار گرفته است. ایران یکی از کشور‌هایی است که در اقلیم معتدل قرار دارد و به‌واسطه آب و هوایی که دارد، تنوع گیاهی در آن زیاد است. مناطق مختلف ایران دارای توانمندی‌ها و پتانسیل‌های فراوانی هستند که باید شناسایی و در زمینه‌های مناسب بهره‌برداری‌ از آنها فراهم شود. البته جای تاسف دارد با وجود اینکه ایران کشوری غنی از حیث گیاهان دارویی و معطر دنیا محسوب می‌شود ولی سهم ما در فرآوری، تولید و تجارت گیاهان دارویی بسیار ناچیز است. یکی از مشکلاتی که در زمینه گیاهان دارویی وجود دارد این است که بیشتر گیاهان دارویی از کشور خارج می‌شود. اکثر گیاهان دارویی ایران به‌صورت قاچاق یا با قیمت‌های کم به کشورهای دیگر فرستاده می‌شود و همان کشورها گیاهان دارویی کشورمان را با قیمت‌های بالا به خودمان می‌فروشند. تا زمانی که فرهنگ کاشت گیاهان دارویی در کشور ایجاد نشود، قیمت گیاهان دارویی به شکل بی‌رویه افزایش پیدا می‌کند چراکه مرجع قیمت‌گذاری مشخصی برای گیاهان دارویی وجود ندارد. در این زمینه مسئولان باید طی اقدامی جامع و اساسی از خروج گیاهان دارویی از کشور جلوگیری به عمل آورند که البته مدیر کل دفتر مبارزه با قاچاق کالاهای هدف ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، از برگزاری جلسات و هماهنگی‌هایی با وزارت جهاد کشاورزی، نیروی انتظامی و مراکز مربوطه برای ریشه‌یابی علل افزایش قاچاق گیاهان دارویی و برنامه‌ریزی‌های لازم برای جلوگیری از قاچاق در این زمینه خبر داده است. عدم وجود استراتژی تولید؛ زمینه‌ساز قاچاق یکی دیگر از موضوعات مهم در زمینه گسترش قاچاق گیاهان دارویی نداشتن برنامه مناسب برای تولید و صادرات در حوزه گیاهان دارویی است که دلایل این موضوع نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. به گفته عباس نخعی میزان قاچاق خروجی گیاهان دارویی بیشتر از قاچاق ورودی است و قاچاق خروجی بیشتر به کشورهای همسایه شرقی صورت می‌گیرد و گاهی نیز شاهد قاچاق ورودی داروهای گیاهی به کشور هستیم. او معتقد است که میزان قاچاق خروجی گیاهان دارویی در سال گذشته نسبت به سال ۱۳۹۲ عدد بزرگی را نشان می‌دهد و در این زمینه مکاتبات لازم با سازمان‌های مربوطه به عمل آمده و وزارت جهاد کشاورزی نیز مسئولیت حفاظت از عرصه‌های گیاهی کشور را بر عهده گرفته است. همچنین ‌در جلسات برگزار شده بر ضرورت برنامه‌ریزی برای کشف علل افزایش قاچاق در این بخش تاکید شده است، زیرا در بعضی گیاهان به دلیل تقاضایی که در خارج از کشور برای آنها وجود دارد میزان قاچاق بیشتری صورت می‌گیرد. دولت نیز طرح‌های تشویقی برای کاشت گیاهان دارویی در بعضی از استان‌ها انجام می‌دهد. به هر حال در این زمینه می‌توان با اقدامات ساده و نه چندان هزینه‌بر تا حدودی قاچاق گیاهان دارویی را کنترل کرد. برای مثال ایجاد کارخانه‌های مختلف در زمینه فرآوری گیاهان دارویی و یا اعطای مجوز به عطاری‌ها برای فروش این داروها شاید عرصه را برای قاچاقچیان تنگ کند. اما در حال حاضر آنچه بدیهی است، ضرورت جلوگیری از قاچاق و کنترل بهره‌برداری از این گیاهان در مناطق مختلف است و تمامی مراجع ذی‌ربط باید اقدامات لازم در این زمینه را هرچه زودتر به عمل آورند تا علاوه از پیشگیری از مخاطرات جانی، از خروج سرمایه‌های کشور جلوگیری کنند.