جزئیات طرح نظام جامع کارمزد خدمات بانکی

تاکنون جلسات متعددی با مدیران عامل بانک­ ها، مدیران و کارشناسان حوزه­ های مرتبط با بانکداری الکترونیک و روابط عمومی بانک­ ها برگزار شده است. درباره موضوع کارمزد و نتایج جلسات کارشناسی با سیدمحمود احمدی دبیرکل بانک مرکزی که سرپرستی معاونت فناوری­ های نوین این بانک را نیز به عهده دارد، به گفتگو نشستیم.

لطفا آماری از آخرین وضعیت ابزارهای پرداخت الکترونیک در ایران ارائه فرمایید.

تعداد کل کارت­ های بانکی کشور در حال حاضر از 300 میلیون قطعه و سرانه 4 کارت برای هر نفر فراتر رفته است. سهم عمده از تعداد کل کارت ­ها (حدود 65 درصد) مربوط به کارت برداشت (نقد) است، کارت ­های هدیه در جایگاه دوم قرار دارند و متاسفانه کارت اعتباری با سهم ناچیزِ حدود یک درصد در رتبه آخر است. بیش از 3 میلیون و 200 هزار دستگاه پایانه فروش، حدود 39 هزار دستگاه خودپرداز و بیش از 56 هزار دستگاه پایانه شعب در کشور وجود دارد. چون موضوع بحث ما کارمزد با تاکید بر پایانه ­های فروش است، بهتر می ­دانم اشاره کنم که در بازه زماني ده ساله منتهی به اسفند سال 92، تعداد پايانه‌ هاي فروشی که در نظام پرداخت کارتي کشور نصب و راه‌ اندازي شده بيش از 170 برابر افزایش یافته و رشد متوسط ساليانه 90 درصدي را نشان مي‌دهد. تعداد تراکنش‌ هاي پايانه‌ هاي فروش (که بيانگر کاربري و استفاده از آنها توسط مشتريان است) ظرف ده سال بيش از 15 هزار برابر شده و رشد متوسط ساليانه‌ اي بیش از 200 درصد را تجربه کرده است. بهره­ وری نظام پرداخت کارتی پایانه فروش (تعداد متوسط تراکنش به ازای هر پایانه فروش) در سال 1383 به طور متوسط تنها 13 تراکنش بوده که این رقم به 1181 تراکنش در سال 92 رسیده است. همچنین بهتر است بدانیم که حجم مبادلات در سامانه ­های ملی پرداخت در نه ماهه اول سال 93 از 12 میلیارد تراکنش فراتر رفته که از این میزان تنها در شاپرک و در شش ماه نخست سال 93 بیش از 3 میلیارد و 300 میلیون تراکنش با ارزشی بالغ بر 4 میلیون میلیارد ریال پردازش شده است.

جایگاه ما در مقایسه با سایر کشورها در این زمینه چگونه است؟

در تعداد کل کارت­ ها و سرانه آن جایگاه بالایی در کشورهای منطقه و حتی در دنیا داریم ولی در ترکیب کارت ­ها به خصوص در نسبت کارت اعتباری و کیف پول الکترونیک به کل کارت­ ها در وضعیت مناسبی قرار نداریم. در تعداد پایانه ­های فروش، خودپرداز و پایانه شعب نیز که به عنوان درگاه ­های ورودی اتصال به سامانه ­های پرداخت درون­ بانکی و بین­ بانکی مطرح هستند، رتبه بالایی در منطقه و دنیا داریم. اگرچه ممکن است در برخی حوزه ­ها هنوز با کشورهای توسعه ­یافته فاصله داشته باشیم ولی می ­توان ادعا کرد که علی­رغم محدودیت­ های ناشی از تحریم در میزان رشد ابزارها، تعداد و مبلغ تراکنش ­ها در سامانه ­های ملی پرداخت همچنین توسعه سامانه­ ها جزء کشورهای پیشرو هستیم.

کارمزد خدمات الکترونیک بانکی چیست و به چه منظوری اخذ می ­شود؟

واژه «کارمزد» به معنی اجرت، حق ­العمل و یا حق­ الزحمه ­ای است که به ازای انجام کار مشخصی پرداخت می­ شود. برای مثال در بازار سرمایه، کارگزار درصدی از مبلغ سهام معامله شده را از خریدار و فروشنده اخذ می­ کند. اما در شبکه بانکی کارمزد بیشتر با هدف پوشش هزینه­ های تنظیم سند یا انجام تراکنش دریافت می­ شود. علاوه بر این بانک ­ها برای تامین هزینه­ های استهلاک شبکه و به ­روزرسانی سخت­ افزار و نرم ­افزارهای لازم، هزینه­ هایی را متحمل می­ شوند. به عنوان نمونه می­ توان به مبلغی که پیش از تولد سامانه تصویربرداری چک (چکاوک)، برای تسویه چک ­ها در اتاق پایاپای اسناد بانکی از مشتری اخذ می­ شد، اشاره کرد.

شاپرک چیست و چه هدف یا اهدافی را دنبال می­ کند؟

شبکه الکترونیک پرداخت کارتی (شاپرک)، شبكه‌اي است كه تمامي ارائه‌ دهندگان خدمات پرداخت و پايانه‌ هاي فروش آنها را در نظامي يكپارچه گرد هم مي‌آورد و با مديريت و نظارت متمركز، كارايي و اثربخشي و امنيت شبكه پرداخت كارت را ارتقاء مي‌بخشد. «شاپرک» تمهيدات لازم را براي اتصال مستقيم ارائه‌ دهندگان خدمات پرداخت به زيرساخت‌هاي ملي پرداخت و تسويه فراهم مي‌آورد. پیش از تولد شاپرک شاهد تعدد پایانه­ های فروش در فروشگاه ­ها و مراکز تجاری (حتی گاهی بدون تراکنش) بودیم و یک رقابت ناسالم بین بانک­ ها وجود داشت. همچنین اعمال نظارت، راهبرد امنیتی واحد و سیاست گذاری متمرکز در سراسر شبکه پرداخت کارتی ممکن نبود.

برخی اعتقاد دارند که پروژه شاپرک ورود بانک مرکزی به حوزه اجرایی بانک ­ها است، نظر شما چیست؟

ساماندهی پایانه ­های فروش تنها بخش کوچکی از اهداف شاپرک است. تامین امنیت شبکه و جلوگیری از پولشویی تمام هدف شاپرک نیست. شاپرک هنوز نهال جوانی است که علاوه بر پرداخت­ های پایانه ­های فروش، پرداخت ­های اینترنت و موبایل نیز به آن افزوده شده است در آینده نیز پرداخت­ های سیار و کیف پول الکترونیک و همچنین کارت اعتباری از بستر شاپرک انجام خواهد شد. این اهداف بزرگ تنها از یک شبکه ایمن با زیرساخت مناسب بین­ بانکی بر می ­آید، نه یک سوئیچ درون­ بانکی. بنابراین ورود بانک مرکزی به این حوزه نه­ تنها دخالت در امور اجرایی بانک ­ها نیست بلکه کمک به سامان­دهی نظام پرداخت کشور است. در طراحی شاپرک از الگوهای جهانی الهام گرفته شده است. حتی کشوری وجود دارد که علاوه بر پایانه­ های فروش، تمام تراکنش خودپردازها نیز از بستر شبکه ملی پرداخت پردازش می­ شود.

بانک ­ها و بانک مرکزی در حوزه بانکداری الکترونیک چه هزینه ­هایی دارند؟

بانک جهانی هزینه بانک ­ها در نظام پرداخت را به سه دسته تقسیم کرده است: دسته اول هزینه ­های سرمایه ­گذاری که منظور آن با هدف سرمایه ­گذاری در زیرساخت، خرید نرم ­افزار، سخت افزار و ارتباطات لازم برای پرداخت الکترونیک است که جزء هزینه­ های ثابت می­ باشند. دسته دوم هزینه­ های عملیاتی یا هزینه ­های متغیر به منظور هزینه­ های نگهداری (مانند هزینه نیروی انسانی متخصص، تاسیسات و ...)، تعمیر و به­ روزرسانی تجهیزات سخت ­افزری و نرم­ افزاری می­ باشند. دسته سوم نیز هزینه­ فرصتی است که برای سرمایه ­گذاری در این حوزه از دست می رود. حتی برخی هزینه­ ها در دسته هزینه ­های عملیاتی ممکن است کمتر مورد توجه قرار گیرد. به ­عنوان نمونه هزینه اجاره­ یک خط اختصاصی از مخابرات که برای نصب یک خودپرداز، لازم است پرداخت شود. یا کارمزد استعلام کد پستی از شرکت پست و شماره ملی از ثبت احوال و... هزینه ­های دیگری است که به بانک تحمیل می­ شود و نباید آن­ها را نادیده بگیریم.

اساسا چرا بانک مرکزی متولی تعیین کارمزد است؟

بر اساس بند (4) ماده 20 قانون بانکداری بدون ربا مصوب سال 62، تعیین انواع و میزان حداقل و حداکثر کارمزد خدمات بانکی (مشروط به اینکه بیش از هزینه کار انجام شده نباشد) از اختیارات بانک مرکزی است. از سوی دیگر، سهم عمده­ هزینه ­های بانکداری الکترونیک، مانند هزینه ­ها­ی زیرساخت، سامانه­ های ملی پرداخت و تامین امنیت شبکه به ­عهده بانک مرکزی است.

در سایر کشورها وضع چگونه است و هزینه خدمات الکترونیک بانکی (کارمزد) به چه صورتی دریافت می ­شود؟

در کشورهای گوناگون شیوه ­های دریافت کارمزد متفاوت است؛ برخی کشورها تنها هزینه­ های عملیاتی را از مشتری طلب می­ کنند. برخی دیگر، هم هزینه ­های عملیاتی و هم هزینه­ های سرمایه­ گذاری را از مشتریان اخذ می­ کنند. کشورهایی هم هستند که علاوه بر هزینه ­های عملیاتی و سرمایه­ گذاری، هزینه ­های فرصت را نیز محاسبه و اخذ می­ کنند. در تعیین کارمزد ابزارهای مختلف پرداخت الکترونیک نیز شیوه ­ها متفاوت است. برای مثال، هزینه ­ای ثابت برای هر تراکنش وضع می­ کنند یا به نسبت مبلغ یا تعداد تراکنش کارمزد می ­گیرند یا ترکیبی از دو روش پیش ­گفته را اجرا می ­کنند. حتی وضع این کارمزدها نسبت به نوع کارت یا پول داخلی و بین ­المللی نیز ممکن است متفاوت باشد. در برخی کشورها هزینه استفاده از پایانه فروش و خودپرداز رایگان است ولی برای هر کارت پرداخت یا کارت اعتباری و .. هزینه­ ای سالانه (مثلا در چند کشور اروپایی به ازای هر کارت 40 یورو) از مشتری اخذ می ­شود.

در افکار عمومی این سوال مطرح است که سود سرشاری از انتقال وجوه مردم به حساب­ های متصل به پایانه­ های فروش نصیب بانک­ ها می­ شود و شاهد این ادعا را رقابت بانک ­ها برای جذب مشتری بیشتر و تعیین جوایز ویژه برای این حساب ­ها می­ دانند؛ آیا اینگونه است؟

تردیدی نیست که جذب منابع بانکی بیشتر، به نفع بانک است و بانک­ ها برای تجهیز منابع با یکدیگر رقابت می­ کنند که متاسفانه این رقابت گاهی از شکل طبیعی خود خارج و به حالت رقابت ناسالم تبدیل می ­شود و این تصور را تقویت می­ کند که بانک ­ها سود سرشاری از این محل می ­برند. ولی باید توجه داشته باشیم که اولا با این روش علاوه بر بانک، مشتری نیز سود می ­برد، چون در اغلب موارد به سپرده ­های دارندگان پایانه فروش، سود روز شمار 10 درصدی تعلق می ­گیرد. ثانیا بخش عمده هزینه­ ها، مربوط به شبکه بین بانکی و سامانه­ های ملی پرداخت نظیر شاپرک، شتاب، پایا و ساتنا است که این هزینه­ ها از بودجه بانک مرکزی (که متعلق به همه مردم و بیت­ المال است) تامین می­ شود. در این ­صورت عادلانه نیست کسی که پولدارتر است و مبادلات پولی بیشتری انجام می ­دهد (در واقع از این زیرساخت عظیم استفاده بیشتری می­ کند) با اقشار ضعیف جامعه با مراودات مالی به مراتب کمتر، برابر باشد؛ مثل این است که بگوییم چون شرکت ملی نفت متعلق به همه مردم است، بنزین رایگان توزیع شود و یا عوارض اتوبان به جای کسانی که از آن استفاده می­ کنند از همه مردم اخذ شود.

برنامه بانک مرکزی درباره طرح کارمزد پایانه ­های فروش چیست؟

نگاه بانک مرکزی در این زمینه کلی بوده و ممکن است با نگاه بانک­ های تجاری متفاوت باشد؛ بانک مرکزی به دنبال کسب سود از محل کارمزد خدمات بانکداری الکترونیک نیست بلکه هدف از توسعه بانکداری الکترونیک از دید بانک مرکزی، خدمت به مردم و حفاظت از منافع آنان، تامین امنیت بانکداری الکترونیک در جهت افزایش رضایت و اعتماد مشتریان و به طور کلی افزایش رفاه عمومی است. سالانه صدها میلیارد تومان توسط بانک مرکزی در حوزه بانکداری الکترونیک و تامین اسکناس و مسکوک مورد نیاز جامعه برای تسهیل مبادلات هزینه می­ شود و خواهد شد. بنابراین بانک مرکزی تمام هزینه­ های عملیاتی، سرمایه ­گذاری و هزینه فرصت ناشی از آن را تاکنون متقبل شده و همانگونه که اشاره شد از بودجه بیت ­المال تامین می­ شود. منطقی نیست هزینه ­های عملیاتی نگهداری از تجهیزات و هزینه ­هایی که از بیرون به شبکه بانکداری الکترونیک تحمیل می­ شود را نیز از جیب مردم پرداخت کنیم. از طرفی نگاه یک بانک تجاری برای تامین تمام هزینه ­های بانکداری الکترونیک به­ منظور تامین منافع سهامداران خود باید مورد توجه قرار گیرد. لذا بانک مرکزی درصدد است با مشارکت شبکه بانکی کشور طرح «نظام جامع کارمزد خدمات الکترونیک بانکی در ایران» را تهیه و تدوین کند. در این خصوص حتما از نظر کارشناسان و محققان و عموم مردم بهره خواهیم گرفت.