برای یک روز جهانی

محمود بهشتیان: با توجه به روز جهانی گمرک که ششم بهمن است، می‌ توان این موضوع را مورد بررسی قرار داد که رویه‌های گمرکی ایران پس از انقلاب و در 35 سال گذشته و در مقایسه با پیش از انقلاب دچار چه تغییر و تحولاتی شده است و البته اینکه توسعه صورت‌گرفته در این حوزه بیشتر در چه ابعادی بوده است. در سال 1357 و پس از پیروزی انقلاب اسلامی گمرکات کشور به مدت شش ماه به حالت تعلیق و اعتصاب به سر می‌بردند. مقدار زیادی کالا در گمرکات کشور رسوب شده بود تا آنکه پس از انقلاب با دستوری که صادر شد کارمندان به سر کار خود بازگشتند. هر چند در ابتدای این امر اختلافات بسیاری در این خصوص وجود داشت که چه کسی مسوول جدید گمرک باشد و در همان اوایل شاهد به هم ریختگی در گمرکات کشور بودیم. در آن زمان من مسوول گمرک خرمشهر بودم و در گمرک این شهر، مقدار زیادی کالاهای ممنوعه و مشروبات الکلی وجود داشت. به نحوی که می‌توان گفت بیش از 15 درصد کالاهای گمرک خرمشهر را مشروبات الکلی تشکیل می‌داد که پس از انقلاب کلیه کالاهای ممنوعه معدوم شدند. یکی دیگر از گمرکات فعال کشور گمرک بندر امام بود که آن روزها به آن بندر شاپور می‌گفتند که مخصوص بارگیری و تخلیه کالاهای فله مثل گندم، جو و شکر بود که پس از انقلاب و تا همین امروز هم عمده کالاهای فله از طریق بندر امام تخلیه می‌شود.

از قضا تغییر نظام حاکمیتی و همچنین وقوع جنگ با فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب باعث شد تا قانون مقررات صادرات و واردات کشور تغییرات اساسی پیدا کند. بسیاری از کالاهایی که پیش از انقلاب وارد کشور می‌شد، پس از انقلاب ممنوع‌الورود شدند و عمده کالاهایی مانند قاشق و چنگال، لوازم منزل، کالاهای خوراکی و ماشین‌آلات سنگین که پیش از انقلاب وارد کشور می‌شدند واردات آن، عمدتاً از گمرک خرمشهر صورت می‌گرفت. دلیل افزایش واردات کشور در آن زمان این بود که درآمد ارزی کشور در سال 1352 و پس از جنگ سوم اعراب و اسرائیل به دلیل افزایش قیمت نفت افزایش یافته بود و به دلیل آنکه درآمد ارزی کشور در آن مقطع چهار برابر شده بود، خیل عظیمی از کالاهای مصرفی وارد کشور می‌شد.

پس از انقلاب تغییر اساسی که در قانون مقررات صادرات و واردات کشور ایجاد شد به این سمت حرکت می‌کرد تا از ورود کالاهای مصرفی به کشور ممانعت به عمل بیاورد و به همین دلیل اغلب کالاهای وارداتی پیش از انقلاب ممنوع‌الورود شدند و همین باعث شد کارخانجات داخلی در بسیاری از رشته‌ها تعطیل شوند و به تولید این کالاها بپردازند. در حالی که پیش از آن 30 درصد گوشت مورد نیاز کشور به صورت وارداتی به کشور می‌آمد و حتی لوازم ورزشی و لوازم صوتی و تصویری نیز از طریق واردات در کشور تامین می‌شد؛ لذا با تغییر قانون مقررات صادرات و واردات نوع کالاهای وارداتی به کشور تغییر پیدا کرد و این نکته مثبت را در پی داشت که کشور به سمت تولید کالا پیش رفت. پس از انقلاب مقررات صادرات و واردات سختگیرانه‌تر و انقباضی شد.

تا آن زمان قانون امور گمرکی مربوط به سال 1350 بود که بر اساس کنوانسیون 1923 ژنو نوشته شده بود و امور گمرکی حالت سنتی داشت یعنی کالاها باید در انبار گمرک تخلیه می‌شدند و قبض انبار دریافت می‌کردند. در مرحله بعد، گمرک باید ارزیابی لازم را بر روی کالاها انجام می‌داد تا با مقررات همان زمان انطباق داشته باشد. در آن زمان گفته می‌شد، کالاها باید در گمرک تخلیه شود و کارمندان گمرک باید آن را معاینه کنند. معاینه از کلمه عین می‌آید یعنی کارمندان گمرک باید با چشم خودشان کالا را مورد ارزیابی قرار می‌دادند.

به هیچ وجه امکانات اسکن و ایکس‌ری وجود نداشت و عمده کالاهایی که در گمرکات کشور تخلیه می‌شد از بسته‌بندی خارج شده و مورد بازرسی قرار می‌گرفت تا این کالاها خارج از قوانین کشور وارد نشود. حتی در آن زمان همه کارها به صورت دستی انجام می‌شد و به تازگی ماشین حساب‌های کنترلی و چرخی آمده بود. با افزایش تجارت در جهان و همچنین رشد تجارت به تدریج به سمتی حرکت می‌کردیم تا قوانین امور گمرکی نیز تغییر کند؛ چرا که در 60 سال گذشته رشد تولید ناخالص داخلی کشورها چهار درصد بوده است اما رشد تجارت هفت درصد بوده است و به دلیل آنکه حجم تجارت با سرعت رشد بیشتری مواجه بود، نیازمند آن بودیم تا تشریفات گمرکی نیز تغییر کند و باید این تغییرات را سازمان جهانی گمرک که در سال 1952 تاسیس شده بود، انجام می‌داد. از 12 سال قبل شیوه‌های جدید گمرکی با اجرای قانون جدید امور گمرکی در کشور آغاز شد و از سال 1376 از طریق سازمان آنکتاد، نرم‌افزار گمرکی آسیکودا در گمرکات کشور مورد استفاده قرار گرفت.

گمرک بندر شهید رجایی توسط ایتالیایی‌ها طراحی شد و حتی قسمتی از اجرای آن را هم ایتالیایی‌ها انجام دادند اما کار را دولت تمام کرد و بندر شهید رجایی در دهه 1360 افتتاح شد و کار خود را آغاز کرد؛ همچنین در بندر چابهار نیز اسکله‌های مورد قبولی احداث شد و آنجا هم به دروازه دیگری برای ورود کالاها به کشور تبدیل شد. در زمان جنگ، بندر وان در ترکیه به محور ترانزیت ایران تبدیل شد و پس از فروپاشی شوروی سابق، ایران همسایگان جدیدی مانند آذربایجان، ترکمنستان و ارمنستان پیدا کرد. در جنوب کشور نیز با توسعه صادرات چین و همچنین رشد تجارت دوبی که عمدتاً از طریق صادرات مجدد بود بنادر جنوبی کشور مثل بندر شهید رجایی و بندر بوشهر فعال شدند.

در حال حاضر 150 گمرک فعال در کشور وجود دارد و از 50 بازارچه مرزی ایجاد‌شده در سال‌های اخیر، 20 بازارچه مرزی تعطیل شده است.

تعداد گمرکات نسبت به رشد تجارت چند برابر استانداردهای جهانی است. اما اکنون در شرایطی قرار نداریم که این گمرکات را تعطیل کنیم؛ چرا که این گمرکات باعث اشتغال‌زایی در کشور شده است. در بین گمرکات کشور گمرک شهید رجایی، گمرک بندر بوشهر و گمرک بندر امام جزو فعال‌ترین گمرکات کشور هستند و می‌توان گفت 50 درصد از محموله‌های کشور از طریق این سه گمرک انجام می‌شود البته پیش از اجرای تحریم‌ها نزدیک به 45 درصد از محموله‌های تجاری کشور از طریق گمرک بندر شهید رجایی انجام می‌شد اما بروز تحریم‌ها باعث شد به مقدار قابل توجهی شاهد کاهش تجارت و ورود و خروج محموله‌های تجاری در گمرک بندر شهید رجایی باشیم. در شمال کشور گمرکات فعال شامل گمرک مشهد، بندر انزلی، گمرک بندر نوشهر و گمرک آستاراست.

در امور گمرکی دو اصل بسیار مهم وجود دارد؛ سرعت و دقت. دقت از آن جهت که باید بازرسی‌ها به نحوی باشد تا کالاهای ممنوعه وارد کشور نشود در بسیاری از کشورها از فنون مدیریت ریسک، دستگاه‌های کنترل غیر‌محسوس، تجارت الکترونیکی و صدور پروانه‌های الکترونیکی استفاده می‌شود. به نحوی که در کشور هلند که فقط 40 هزار کیلومتر وسعت دارد سالانه 450 میلیارد دلار واردات و 550 میلیارد دلار صادرات انجام می‌شود. یعنی این کشور حدود هزار میلیارد دلار گردش تجارت خارجی دارد اما هیچ گونه مشکل و خللی در امور گمرکی آنها به وجود نمی‌آید. اما در ایران، حجم واردات و صادرات کشور به 100 میلیارد دلار هم نمی‌رسد.

*مشاور عالی رییس کل گمرک جمهوری اسلامی ایران

منبع: خبرآنلاین