حباب‌ بازار در اقتصاد كشور /از بازار خودرو تا ظرف آجیل!

سرویس اقتصاد «فردا»: شايد تا چند سال پيش، وقتي صحبت از «حباب» به ميان مي‌آمد، بيشتر اذهان به سمت تركيبي از آب و صابون مي‌رفت و خاطرات كودكي‌ها زنده مي‌شد اما اين روزها سخن گفتن از «حباب» غالبا مقدمه‌اي است براي شكوه و نقد از وضعيت قيمت‌ها و بازار. آنچه البته در اين ميان توجه به آن ضروري مي‌نمايد، اين مهم است كه «حباب» در ادبيات نخبگان، دولت و مجلس فصل مشتركي است و بسيار پيش مي‌آيد كه همگي در توصيف قيمت كالا يا خدمتي از آن استفاده كنند.

اما حباب اقتصادي چيست؟ مي‌توان اين طور پاسخ داد كه حباب اقتصادي زماني شكل مي‌گيرد كه داد و ستد با نرخ بسيار بالاتر از ارزش واقعي كالايي در جريان باشد و غالبا اين حباب بعد از شكل‌گيري بزرگ و بزرگ‌تر مي‌شود. يكي از ويژگي‌هاي مهم حباب اقتصادي، موقتي بودن آن است و به مانند حباب فيزيكي - كه قابل رويت است - هر لحظه احتمال تركيدن آن مي‌رود اما اگر بخواهيم بدانيم چه زماني حباب اقتصادي مي‌تركد، بايد گفت كه اين زمان بستگي به سطح آگاهي مردم جامعه دارد. در حقيقت بر اساس يك نظريه اقتصادي، تا زماني كه افراد با آگاهي پائين در جامعه‌اي باشند «حباب» امكان رشد دارد و در نهايت در دست آخرين فرد از گروه افرادي كه داراي آگاهي ناكافي نسبت به بازار هستند، اين حباب منفجر مي‌شود.

طبيعي است كه پس از تركيدن حباب است كه قيمت واقعي كالاي مورد نظر مشخص مي‌شود و چه بسا كه به‌دنبال اين اتفاق، ‌سودهاي كلان و زيان‌هاي هنگفت نصيب افراد شود.

حبابي‌هاي بازار كدامند؟

سال‌هاي اخير، اقتصاد ايران جولانگاه حباب‌ها بوده‌است. حباب‌هايي كه از حيات جدي خود را از اوايل دهه 80 در بورس اوراق بهادار آغاز كردند و بعدها در بازار مسكن تكثير شدند و شرايط براي حياتشان در سال‌هاي اخير در بازارهاي سكه و ارز به خوبي فراهم شد و البته در ماه‌هاي گذشته به بازار خودرو هم سرايت كرده‌اند و اين همه در حالي است كه به‌تازگي صحبت از رويت حباب‌ها در ظروف آجيل هم هست! شايد در سخن ساده باشد كه حباب، ميهمان اين بازارها در كشور شده‌است اما واقع امر اين است كه بازارهاي اقتصادي، زنجيروار به هم متصل هستند و چه‌بسا كه عدم درمان به‌موقع بيماري حبابي در هر يك از بازارهاي فوق، در سرايت آن به ديگر بازارها بي‌تاثير نباشد.

امروز اگر وام‌هايي كه روزگاري جوابگوي بخش قابل توجهي از هزينه‌ها بودند، ديگر ياراي جبران اندكي از دشواري‌هاي خريد را هم ندارند نشان از كاهش ارزش پول و مبادلات با نرخ بسيار بالاتر از حد معمول دارد. در چنين شرايطي ممكن است بسياري افراد از افزايش دارايي‌هاي نقدي خود خرسند باشند و تصور سود را در ذهن خود بپرورانند اما ماجرا اين است كه قطعا قدرت خريد كالاي مورد نياز براي اين دسته افراد هم به رغم بالا رفتن موجودي حساب‌هاي بانكي‌شان، كاهش يافته است.

حباب‌ها، پشت شيشه‌ها

بورس اوراق بهادار يا همان تالار شيشه‌اي، در يك دهه اخير چندباري ميزبان حباب بوده‌است. يك‌بار در سال‌هاي 81 و 82 و يك‌بار هم در از سال 89 به اين طرف كه البته وضعيت كنوني بازار سرمايه از ديدگاه وزير اقتصاد، حباب‌دار نيست. يادآوري اين نكته خالي از فايده نيست كه اگرچه‌ در اوايل‌ سال‌ 83 بازار سرمايه‌ به‌ رونق‌ سال‌هاي‌ قبل‌ خود ادامه‌ داد، اما در نيمه‌هاي‌ اين‌ سال‌ تنزّل‌ قابل‌‌‌توجهي‌ در شاخص‌هاي‌ سهام‌ مشاهده‌ شد. در سال‌هاي‌ 81 و 82 به‌ شدت‌ به‌ مردم‌ توصيه‌ مي‌شد به‌ موازات‌ دارايي‌هاي‌ واقعي‌ مانند زمين، طلا، مسكن، املاك، اتومبيل‌ و غيره، به‌ سمت‌ سرمايه‌گذاري‌ بر روي‌ اوراق‌ بهادار بروند. لذا در اين‌ سال‌ها شاهد حضور بيشتر مردم‌ براي‌ سرمايه‌گذاري‌ در بورس‌ بوديم. ولي‌ به‌ دلايل‌ گوناگون،‌ شاخص‌هاي‌ بورس‌ در سال‌ 83 به‌ ميزان زيادي‌ تنزل‌ يافتند. اغلب‌ كارشناسان‌ و مسؤ‌ولان‌ بورس، افزايش‌ بي‌رويه‌ قيمت‌ سهام‌ در سال‌هاي‌ 81 و 82 را موجب‌ شكل‌ گرفتن‌ حبابي‌ مي‌دانستند كه‌ منتظر تلنگري‌ براي‌ تركيدن‌ و پايين‌ آوردن‌ شاخص‌ها بود. از ديگر عوامل‌ تنزّل‌ شديد شاخص‌هاي‌ بورس‌ در سال‌ 83، تقاضاي‌ زياد و عرضه‌ محدود سهام‌ بود. به‌ دنبال‌ گسترش‌ جغرافيايي‌ بورس‌ و تأسيس بازارهاي‌ محلي‌ و استاني، هجوم‌ سرمايه‌گذاري‌ها در سال‌هاي‌ 81 و 82 موجب‌ افزايش‌ تقاضاي‌ سهام‌ و در نتيجه رشد قيمت‌ و شاخص‌ها شد. اما از آنجا كه‌ اخبار مثبت‌ و منفي‌ هميشه‌ بر بازار سرمايه‌ تأثير مي‌گذارند، حباب‌ بورس‌ در نيمه‌هاي‌ سال‌ 83 تركيد و آثار خود را نشان‌ داد. بالا و پائين رفتن شاخص در كانال‌هاي بورس تا اواخر سال 87 ادامه داشت اما بهار 88، موسم خزان بورس بود؛ چرا كه در اين روزها شاخص در سطح زير 10 هزار متوقف شده بود و رونق و اميد از بورس رخت‌بربسته بود. اما در اين روزهاي پاياني سال 91، بورس سوداي فتح كانال 40 هزار واحدي را در سر دارد و تصاحب و حفظ آن هم چندان دور از ذهن نمي‌نمايد و اين در حالي است كه به رغم اظهارات منتقدان، مسوولان دولتي فضاي بورس را خوب و اميدبخش و البته به دور از هرگونه حبابي ارزيابي مي‌كنند.

تخت گاز حباب‌ها

حباب‌هاي بازار اما به يك محدوده و يك حوزه اكتفا نكرده‌اند و رسيدن قيمت خودروي پرايد در بازار به بيش از 20 ميليون تومان و اعلام نرخ مصوب آن در سطحي بالاتر از 15 ميليون تومان حكايت از آن دارد كه خودروها هم داخل حباب افتاده‌اند و تا زماني كه اين حباب‌ها بتركد، نمي‌توان روياي خودروي سواري زير 10 ميليون تومان را تحقق يافته تصور كرد. بي‌شك در شرايطي كه ميزان دستمزد يك ماه كارگران از 500 هزار تومان فراتر نمي‌رود و وام خودرو 7 ميليون تومان است، خريداري ارزان‌ترين خودروي بازار هم كار ساده‌اي نيست و بيش از يك سال زمان لازم دارد. پراید که پیش از این با قیمتی حدود ۱۱ میلیون تومان به خریداران عرضه می‌شد هم اکنون با جهش قیمتی و البته بدون هیچ ضابطه‌ منطقی به مرز ۲۰ میلیون تومان رسیده ، به هرحال بد نیست با بررسی وضعیت درآمدی خانواده‌ها در سایر کشورها و مقایسه آن با کشور خودمان ضمن ارزیابی میزان تلاش شرکت‌های خودروساز در ایجاد رضایت‌مندی تمام خریداران؛ ببینم با پول پراید ۲۰ میلیونی که در حال حاضر عجیب در بازار ایران جولان می دهد چه خودروهایی می توانستیم بخریم.

مقایسه قیمت و ویژگیها و آپشن‌های فقط تعداد اندکی از خودروهای خارجی با آنچه ما در کشورمان به عنوان خودرو دست مصرف کنندگانمان می دهیم خالی از لطف نیست. هیوندای سانتافه در کلاس خودروهای اس یو وی(شاسی بلند) ، لوکس و با بروزترین سیستم سوخت رسانی و امتیازات بسیار دیگر در اروپا با قیمتی معادل ۲۰ هزار و ۹۹۵ دلار عرضه می شود که بر مبنای ارز مبادله ای حدود ۵۰ میلیون تومان می شود .اگر میزان حقوق دریافتی افراد را ملاک مقایسه قرار دهیم در بدترین شرایط و برای ضعیف ترین قشر جامعه و کسانی که کمترین میزان حقوق را دریافت می کنند معادل ۶ تا ۸ ماه حقوق دریافتی مصرف کنندگان اروپایی. همین خودرو در کشور خودمان در شرایط موجود حداقل با قیمتی معدل ۱۸۰ میلیون تومان یعنی معادل ۱۸۰ ماه حقوق اقشار متوسط جامعه بفروش می رسد. تویوتا به عنوان یکی از بهترین و با کیفیت ترین و بروزترین خودروسازان جهان خودروی کمری خود را به عنوان خودروی در کلاس A و B با ویژگیهای خاص و امکانات بخصوص به قیمت ۲۲هزار و ۲۳۵ دلاری در جهان عرضه می کند. این خودرو قدرت ۲.۵ لیتری و موتورالکتریکی آن ۲۰۰ اسب بخار دارد و قادر است صفر تا ۱۰۰ را در ۷.۶ ثانیه طی کند . کمری در ایران هم اکنون بین ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون تومان عرضه می شود. تویوتای یاریس در کلاس خودروهای کلاس C با بروزترین سیستم سوخت رسانی ، ایمنی یورو۵ و به عنوان یکی از کم مصرف ترین خودروهای جهان با قیمت۱۴ هزار ۹۹۵ دلار به مصرف کنندگان دنیا البته غیر از مصرف کنندگان ایرانی عرضه می شود که بر مبنای ارز مبادله ای ۲۴۵۰ تومانی در کشور ما ۳۶ میلیون تومان می شود.

اين روزها اگرچه برخي منابع از تركيدن حباب در بازار خودرو حكايت مي‌كنند اما مصوبه‌هاي شوراي تعيين قيمت خودرو از يك سو و فغان و شكوه خودروسازان كه مدام مي‌گويند با اين وضعيت قيمت، توليد و فروش برايمان صرف ندارد، نمي‌توان تصور كرد كه قيمت‌ها به اين زودي‌ها پائين بيايد.

حباب در چهارراه استانبول

سكه و ارز از آن دست بازارهايي بود كه وقتي اسير حباب شد، رئيس كل هميشه رسانه‌اي بانك مركزي را زياد به مصاحبه انداخت. محمود بهمني، در مقابل ميكروفون هر رسانه‌اي وعده تركاندن حباب‌ها را مي‌داد و از برنامه‌هايش براي رفع عطش بازار حكايت مي‌كرد. فصل سرماي سال گذشته بود كه دلار هزار توماني، شتابان در جاده قيمت‌ها پيش رفت و 2000 تومان را فتح كرد. قيمت‌ها اندكي بعد كاهش يافت و وقتي در اواخر بهار دوباره روال صعودي در پيش گرفته شد، فكر بورس ارز در سر طراحان افتاد. بورس ارز اما به اتاق مبادلاتي تبديل شد و قيمت دلار در اين اتاق در بيشتر روزهاي سال در سطحي نزديك به 2500 تومان باقي ماند اما قيمت آن در بازار آزاد غالبا اختلافي (اندكي بيشتر يا كمتر از) در حدود 1000 تومان داشت. اين وضعيت حباب‌گونه بازار ارز، فارغ از آنكه فضاي سوداگري براي علاقه‌مندان به كسب درآمدهاي آسان را گشود، تجارت تاجران را نيز با دشواري مواجه كرد و گذشته از آن، مردم را براي خريداري كالاهاي وارداتي به مشكل جدي انداخت.

بازار سكه هم تفاوت چنداني با ارز نداشت و حتي پيش‌فروش‌هاي بانك مركزي هم جز صف طويل خريداران و ارزاني مقطعي، عوايد چنداني نصيب اقتصاد ملي نكرد. سكه تمام بهار آزادي كه سال‌ها در سطح 100 هزار تومان بود، در سال 91 به 1.5 ميليون تومان هم رسيد و سكه‌هاي يك گرمي كه در سال 89 ابداع بانك مركزي محسوب مي‌شد از سطح كمتر از 50 هزار تومان در سال 89 به بيش از 300 هزار تومان در سال 91 صعود كرد. افت مقطعي سنتي در ايام محرم و صفر هم علاجي موقت براي بازار بود و قيمت‌ها كه در آبان‌ماه به اوج رسيده بود، در بهمن ماه بازهم به اوج بازگشت و به رغم نزول تدريجي قيمت‌ها در روزهاي پاياني بهمن ماه، اما قيمت‌هاي حبابي سكه هنوز باقي‌است. البته بخشي از اين گراني به واسطه قيمت‌هاي جهاني است اما حباب هم در بازار سكه، ابعاد بزرگي دارد.

حباب، روي شيرواني

قيمت مسكن هم از حباب در امان نمانده‌است. سطح قيمت‌ها كه در آغاز فعاليت دولت نهم رشد شتاباني داشت، در ميانه‌هاي اين دولت با طرح ابتكاري مسكن مهر براي مدتي مهار شد اما در ادامه به واسطه نوسانات نرخ ارز كه روي مصالح ساختماني عمدتا وارداتي تاثير گذاشت، قيمت تمام شده مسكن به‌گونه‌اي حبابي رشد كرد و بازار روند نامهرباني با مردم را در پيش گرفت. البته رده‌بندي و اولويت‌بندي ارز مبادلاتي اندكي از رشد قيمت‌هاي برخي كالاها در شرايط حبابي جلوگيري كرد اما آنچه كه روند افزايش در پيش گرفته بود، نتوانست حركت شتابان خود را متوقف كند و در نتيجه آن، در آخرین ماه‌های سال نيز همچنان نوسان قیمتها در بخش مسکن وجود دارد و با وجود افزایش ساخت و ساز در سالهای گذشته بازهم بازار مسکن نسبت به افزایش قیمت تمایل بیشتری نشان می دهد. این در حالی است که در سالهای اخیر ساخت و ساز در شهر تهران افزایش یافت و در کنار مجوز تراکم‌های تشویقی برای بافت فرسوده، ساخت و ساز در شهر تهران رونق زیادی پیدا کرد. البته در ماه‌های اخیر افزایش قیمت مصالح ساختمانی تا حدودی این روند را کند تر کرده است اما سود زیاد آپارتمان سازی موجب توقف ساخت و ساز نمی شود. در واقع با وجود تاکید دولت بر اینکه با افزایش ساخت و ساز و تحویل واحدهای مسکن مهر، مسکن از کالای سرمایه ای خارج می شود، این امر محقق نشده است و دلالان و سودجویان از این بازار نهایت استفاده را می برند. بر اساس گزارشي كه خبرگزاري مهر از قيمت‌هاي بازار مسكن منتشر ساخته، قيمت در مناطق متوسط به بالا در حدود متري 4 الي 5 ميليون تومان است كه با احتساب وام مسكن، درآمدهاي خانوارها و وضعيت معيشت مي‌توان دريافت كه قيمت‌ها غيرعادي است.

حباب در ظرف آجيل

اما حوزه‌اي كه به تازگي حباب‌ها راه نفوذ به آن را يافته‌اند، آجيل است. با توجه به نزديك بودن نوروز و رسم خريداري آجيل براي آن، ضروري است كه در اين هفته‌هاي پاياني بازار آجيل از ثبات برخوردار باشد اما آنچه كه در عمل ديده مي‌شود از قيمت‌هاي غيرعادي حكايت دارد. در شرايطي كه در روزهاي گذشته عنوان شده بود، صادرات پسته با هدف تنظيم بازار داخل متوقف شده و اين تصميم هم دستور معاون اول است، اندكي بعد از محدودسازي به جاي ممنوعيت در صادرات خبر رسيد و بعد هم اين طور عنوان شد كه برنامه دولت، اين است كه توليدكنندگان به تنظيم بازار داخلي كمك كنند. موج گراني غيرمنطقي در بازار آجيل، تا آنجا پيش رفت كه برخي افراد با ارسال پيامك‌هايي تلاش كردند تصميم خود مبني بر عدم خريد آجيل را به اعتراضي مدني در واكنش به اين مهم تبديل كنند. با اين حال «محمود صادقي، قائم مقام اتحادیه تعاونی‌های تولید کننده پسته کشور» با بیان اینکه 60 هزار تن پسته مازاد در کشور وجود دارد، گفته‌است: «بازار پسته دست سودجویان افتاده و صادرات آن ارتباطی با مصرف داخلی ندارد ضمن آنكه قیمت کنونی پسته همراه با حباب است و این موضوع به دلیل ورود برخی دلالان به بازار پسته است و قیمت واقعی آن حدود 30 هزار تومان قیمت‌گذاری شده است.» هرچه كه هست، آجيل اين روزها قيمتش با منطق جور در نمي‌آيد و حبابي بودن شايد بهترين توصيف براي وضعيت آن باشد.

پايان عمر حباب‌ها

حباب‌ها تا چه زماني مي‌خواهند اقتصاد ايران را با مشكل مواجه كنند؟ در شرايط فعلي كه اقتصاد كشور مي‌تواند با اتكا به پتانسيل‌هايي كه دارد، سهم خود از بازارهاي جهاني را در دست بگيرد و نقش خود در توسعه داخلي را پر رنگ كند، نبايد دولت درگير مسائل كوچكي باشد كه به دليل تسامح در درمان بيماري حبابي گريبانش را گرفته است.