اعطای سهمیه بنزین به افراد فاقد خودرو | قیمت گذاری دستوری بنزین حذف می شود؟

یارانه بنزین و توزیع آن مدت‌هاست که در بسیاری از کشور‌ها از جمله ایران محور بحث کنشگران قراره گرفته است، چراکه تخصیص ناکارآمد و ناعادلانه یارانه‌ها منجر به زیان‌های اقتصادی قابل توجه و نابرابری‌های اجتماعی شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برای حل این موضوع، اصلاحاتی را برای عادلانه‌تر و صرفه‌جویی اقتصادی یارانه بنزین پیشنهاد کرده است. در ایران ثروتمندترین دهک جامعه که بیش از ۳/۱ میلیون خانوار را شامل می‌شود، بیش از ۲۲ درصد از کل خودرو‌های کشور را در اختیار دارد. در نتیجه این خانوار‌ها سالانه یارانه بنزین نامتناسبی دریافت می‌کنند که در مجموع حدود ۵/۴ میلیارد دلار است. این میزان بیش از ضرر کشور به دلیل کمبود بنزین است که واردات روزانه ۱۰ میلیون لیتر سوخت را ایجاب می‌کند و حدود ۳ میلیارد دلار در سال برای دولت هزینه دارد.

هدف راه‌حل پیشنهادی مقابله با مسائل مرتبط با سیستم فعلی یارانه با ایجاد مکانیسم عادلانه‌تر و کارآمدتر است. عنصر اصلی اصلاحات، اصلاح سهمیه هر خودرو به هر فرد است. این تغییر تضمین می‌کند که یارانه‌ها براساس سرانه توزیع می‌شود نه براساس تعداد خودرو‌های یک خانوار. علاوه بر این، این پیشنهاد ایجاد بازار مبادله سهمیه بنزین را پیشنهاد می‌کند که در آن افراد می‌توانند سهمیه‌های خود را خریداری کنند و بفروشند. این بازار مکانیسم‌های قیمت‌گذاری مبتنی بر بازار را معرفی و افراد را به مصرف مسئولانه سوخت تشویق می‌کند و مصرف بیش از حد را کاهش می‌دهد. تنها وظیفه دولت پرداخت هزینه تخصیص سهمیه هر فرد و صنعت حمل و نقل خواهد بود.

مزایای اصلاحات پیشنهادی

۱- برابری و تحقق عدالت در اعطای یارانه انرژی در بخش بنزین: اصلاحات با حصول اطمینان از اینکه یارانه‌ها براساس نیاز‌های فردی به جای مالکیت خودرو ارائه می‌شود، به موضوع توزیع ناعادلانه یارانه‌های بنزین رسیدگی می‌کند. این امر به کاهش شکاف درآمدی مرتبط با سیستم توزیع یارانه فعلی کمک می‌کند.

۲- کارایی اقتصادی: معرفی قیمت‌گذاری مبتنی بر بازار از طریق بازار مبادلات سهمیه‌ای، افراد را به مصرف مسئولانه‌تر سوخت تشویق می‌کند. کسانی که بالاتر از الگوی بهینه مصرف می‌کنند، قیمت‌های بالاتری می‌پردازند، در حالی کسانی که خودرو ندارند یا نرخ مصرف پایین‌تری دارند، از قیمت‌های پایین‌تر سود می‌برند. این امر مشوق مصرف سوخت کارآمد و کاهش هزینه‌های غیرضروری خواهد بود.

۳- حفظ و توسعه سوخت جایگزین بنزین در صنعت حمل و نقل با داده‌محور شدن مصرف هر فرد: اصلاحات پیشنهادی تأثیری بر قیمت استفاده از خدمات حمل و نقل مانند تاکسی یا حمل و نقل عمومی نخواهد داشت. همچنین با تکیه بر اصلاحات مذکور و داده‌محور شدن پیمایش در صنعت حمل و نقل، سهمیه مصرفی در چارچوب تعیین شده اختصاص داده می‌شود و همچنین موارد با مصرف بالای بنزین در صورت عدم تخلفاتی نظیر قاچاق بنزین به سمت دوگانه سوزشدن خودرو یا تعویض خودروی فرسوده یا امتیازاتی نظیر اعطای وام برای خرید خودروی جدید خواهد رفت.

طرح اصلاحی ارائه شده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در زمینه حذف یارانه بنزین دهک دهم و اعطای یارانه بنزین به هر نفر در خانوار‌های فاقد خودرو به دنبال رفع مشکلات مربوط به سیستم فعلی یارانه بنزین است. با استقرار نظام یارانه بنزین به هر کد ملی و ایجاد کارآیی اقتصادی در بهینه‌کردن مصرف خانوار موجب خواهد شد که دولت از قیمت‌گذاری بنزین خارج شود و تنها مصارف درون الگوی بهینه خانوار مبتنی بر اعطای سهمیه به هر کد ملی و همچنین خودرو‌های فعال در صنعت حمل و نقل مبتنی بر پیمایش، سوخت یارانه‌ای دریافت کنند و در این مسیر، ناترازی بنزین نیز به حداقل خواهد رسید و مردم ذی‌نفع اقتصادی و مالی در بهینه مصرف‌کردن بنزین خواهند شد.

رویکرد بنزین به نفر و مزایای مهم آن برای وضعیت فعلی ناترازی بنزین

محمدرضا کارگذار کارشناس انرژی در رابطه با طرح مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در زمینه حذف یارانه خودرو‌های دهک‌های ثروتمند جامعه و اعطای سهمیه به نفر در خانوار‌های فاقد خودرو به «جوان» می‌گوید: «اخیراً مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد داده است که برای عادلانه کردن یارانه بنزین سهمیه بنزین خانوار‌های دارای بیش از دو خودرو به خانوار‌های بدون خودرو اختصاص پیدا کند که با این اقدام بیش از ۵/۴ میلیارد دلار یارانه پنهان انرژی اصلاح و از طرف دیگر عدالت نیز رعایت خواهد شد. دهک ثروتمند جامعه که بیش از ۳/۱ میلیون خانوار هستند، دارای بیش از دو خودرواند و ۲۲ درصد از کل خودرو‌های کشور را در اختیار دارند. به بیان دیگر هم‌اکنون سهمیه بنزین ۱۰ خانوار بدون خودرو در جیب یک خانوار با دو خودروی بیشتر است. با این اوصاف دهک ثروتمند جامعه سالانه ۵/۴ میلیارد دلار یارانه بنزین می‌گیرد، رقمی ۵/۱ برابر ضرر کشور از ناترازی بنزین که منجر به واردات روزانه ۱۰ میلیون لیتر بنزین شده که برای سال آتی موجب ۳ میلیارد دلار بار مالی به دولت جهت واردات بنزین شده است.»

این کارشناس انرژی در رابطه با اهمیت در زمینه اصلاح یارانه‌های پنهان انرژی می‌افزاید: «متأسفانه اعطای یارانه بنزین به خودرو موجب مشکلات زیادی شده است و امکان نفع بردن بخش بزرگی از مردم فاقد خودرو از طریق فروش سهمیه خود در قالب اعطای یارانه بنزین به هر کدملی و هر شخص وجود نداردو با اصلاح سازوکار اعطای سهمیه بنزین به هر نفر به جای هر خودرو، ضمن شکل‌گیری بازار مبادلات سهمیه بنزین برای هر نفر قیمت‌گذاری نیز در دسترس بازار قرار خواهد گرفت و فقط دولت باید به تخصیص سهمیه افراد در مدل جدید و همچنین سهمیه صنعت حمل و نقل مبتنی بپردازد و به طور کلی از قیمت‌گذاری بنزین خارج خواهد شد و افرادی که مصرف بالاتر از الگوی بهینه مصرف دارند و به اصطلاح خانوار‌های با مصرف بالاتر از الگوی بهینه و بدون فعالیت در حوزه صنعت حمل و نقل، علاوه بر اینکه دیگر یارانه انرژی بیشتری دریافت نخواهند کرد. همچنین باید به قیمت بالاتری بنزین را از افراد فاقد خودرو و دارای سهمیه مازاد دریافت کنند و قیمت استفاده از خدمات صنعت حمل و نقل نیز تغییری نخواهد کرد و در بستر مشخص پیمایش، هر یک از وسایل نقلیه درون صنعت حمل و نقل کشور به دریافت سهمیه مصرف خواهند رسید.»

وی ادامه می‌دهد: «بنابراین این بازی دو سر برد برای تمامی بخش‌های مرتبط با تولید و مصرف بنزین در کشور است که اولاً نظام یارانه انرژی در بخش بنزین به سرانه هر نفر پرداخت و عادلانه و هدفمند توزیع خواهد شد. ثانیاً صرفه‌جویی فرد دیگر به مانند سابق نیست که ارزشی نداشته باشد و قطعاً دارای اثرات مالی مثبت و صرفه اقتصادی مستقیم برای خود فرد یا خانوار است و در این بین صنعت حمل و نقل کشور نیز دچار هیچ تغییر قیمتی نخواهد شد و مبتنی بر پیمایش و همچنین اصلاحات داده‌محور پس از آن، به اعطای سهمیه بنزین یا تعویض خودرو یا دوگانه سوزکردن خودروی مربوطه و فعال در صنعت حمل و نقل اقدام خواهد شد و از طرف دیگر شاهد استقرار نظام تعرفه‌گذاری پلکانی بر مشترکان پرمصرف بنزینی هستیم که موجب تعدیل مصارف غیربهینه یا اصلاح آن خواهد شد.»

کارگذار در پایان تأکید می‌کند: «پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس برای تخصیص مجدد یارانه بنزین در ایران با هدف رفع نابرابری‌های موجود در سیستم فعلی است که در آن خانوار‌های ثروتمندتر با چند خودرو سهم نامتناسبی از یارانه در مقایسه با خانوار‌های بدون خودرو دریافت می‌کنند. پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس برای تخصیص بهینه و کارآمد یارانه بنزین، رویکردی آینده نگر برای رفع نابرابری‌های موجود در توزیع یارانه، ایجاد صرفه اقتصادی در مصرف بنزین و همچنین کاهش ناترازی بنزین با ذی‌نفع کردن در بهینه مصرف‌کردن بنزین در خانوار است. با گذار به تخصیص سرانه و ایجاد بازار مبادله سهمیه، ایران می‌تواند توزیع عادلانه یارانه‌ها را ترویج و صرفه‌جویی در انرژی را تشویق کند و برخی از بار مالی مرتبط با برنامه یارانه خود را کاهش دهد، در حالی که این پیشنهاد دارای پتانسیل ایجاد یک سیستم اقتصادی کارآمدتر و منصفانه‌تر از نظر اجتماعی است، موفقیت آن به برنامه‌ریزی دقیق، مدیریت قوی و توانایی دولت برای عبور از پیچیدگی‌های اصلاحات بستگی دارد.»

بنزین برای همه، خروج دولت از قیمت گذاری دستوری بنزین

سیدعلی مرتضوی کارشناس حوزه سیاست‌گذاری اقتصادی در رابطه با مشکلات موجود در زمینه اعطای یارانه بنزین به خودرو و کارت سوخت به «جوان» می‌گوید: «در حال حاضر اعطای یارانه بنزین به خودرو مشکلات مختلفی را در پی داشته است. علاوه بر اینکه نظارتی بر مصرف هر خودرو با کارت سوخت و اعطای یارانه بنزین وجود ندارد، همچنین باعث بی‌عدالتی نیز شده است. طبق آمار وزارت نفت، ثروتمندترین دهک جامعه بیش از ۲۰ درصد از کل خودرو‌های کشور را دارند که بر اساس لایحه بودجه ۱۴۰۳، بیش از ۵/۴ میلیارد دلار تنها یارانه بنزین افراد ثروتمند است که این رقم ۵/۱ برابر زیان کشور ناشی از کمبود بنزین است که حدوداً ۳ میلیارد دلار واردات بنزین برای سال آتی در تبصره هدفمندی یارانه‌ها تخمین زده شده است.»

وی می‌افزاید: «طرح بنزین به نفر برای حل این معضل جدی در اعطای یارانه غیرهدفمند بنزین است. برای رسیدگی به مسائل موجود و دستیابی به توزیع عادلانه یارانه بنزین، راه‌حل پیشنهادی شامل اصلاح مکانیسم اعطای سهمیه بنزین به افراد به جای خودروهاست. این امر مستلزم دریافت سهمیه‌ای است که هر فرد صرف نظر از تعداد خودرو‌های خود دارد. در نتیجه یک بازار مبادله سهمیه بنزین ایجاد می‌شود که به افراد امکان می‌دهد سهمیه‌های خود را معامله کنند. قیمت‌گذاری بازار این سهمیه‌ها براساس عرضه و تقاضا تعیین و اطمینان حاصل می‌شود کسانی که بنزین بیشتری مصرف می‌کنند قیمت بالاتری می‌پردازند.»

این کارشناس حوزه سیاست‌گذاری اقتصادی با اشاره به اینکه راه‌حل پیشنهادی مزایای اقتصادی را در سطح فردی و ملی ارائه می‌دهد، می‌گوید: «افرادی که بنزین کمتری مصرف می‌کنند، فرصت صرفه‌جویی در مصرف بنزین را خواهند داشت که منجر به افزایش سهمیه آزاد در بازار مبادلات بنزین و سود حاصل از فروش آزاد بنزین به مشترکان پرمصرف و ثروتمند نیز خواهد شد که در کل رفاه اقتصادی وی را افزایش می‌شود. علاوه بر این، سیستم یارانه سرانه افراد را تشویق می‌کند تا الگو‌های مصرف خود را در حد بهینه تنظیم کنند، هزینه‌های غیربهینه را کاهش داده و بازده اقتصادی را ارتقا دهند.»

وی در پایان تأکید می‌کند: «پیشنهاد اصلاح یارانه بنزین با اجرای تخصیص سهمیه بنزین سرانه و ایجاد بازار بورس سهمیه‌بندی بنزین راه‌حل مهم برای عدالت در توزیع یارانه‌ها، خروج دولت از قیمت‌گذاری دستوری بنزین، انتقال کامل عواید حاصل از اصلاح قیمت بنزین به خانوار و همچنین بهینه‌کردن مصرف در سطح جامعه را ارائه می‌دهد که این رویکرد موجب خواهد شد بی‌عدالتی‌های موجود در توزیع یارانه‌ها، در عین ارتقای بهره‌وری اقتصادی برطرف شود. با ارائه عدالت، منافع اقتصادی و ثبات برای صنعت حمل‌و‌نقل، این اصلاح پتانسیل ایجاد یک سیستم عادلانه‌تر و پایدارتر یارانه انرژی را دارد. همچنین با اعطای سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو علاوه بر بهره‌مندی همه مردم و دهک‌های جامعه صرف نظر از دارنده خودرو بودن یا نبودن از یارانه اعطای در بخش بنزین، این امکان نیز فراهم می‌شود که هزینه مصرف بالای اقشار پردرآمد و پرمصرف بنزینی جامعه که در صنعت حمل و نقل نیز فعال نیستند، به جای جیب دولت از جیب خودشان پرداخت شود.»

روزنامه جوان