آیا روسیه از شکست توافق هسته‌ای سود می‌برد؟ /شرکت‌های بزرگ روسی مانند زمان اوباما به تحریم‌ها عمل می‌کنند/برجام باعث رشد بی سابقه تجارت روسیه در ایران شده بود، این کشور از به هم خوردن برجام خوشحال نشد/روسیه ایران را در برابر دشمنی‌های آمریکا تنها رها نخوا

سرویس ترجمه فردا؛طاها ربانی: روز هشتم می، رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، اعلام کرد از توافق هسته‌ای با ایران خارج می‌شود و تحریم‌های سخت را دوباره برقرار می‌کند. این حرکت ترامپ باعث شد متحدان اروپایی‌اش به تقلا بیفتند و سعی کنند به‌نحوی توافق را نجات دهند. مقامات ایرانی هم به روسیه و چین شتافتند تا از این دو کشور اطمینان خاطر کسب کنند. همزمان، بعضی تحلیل‌گران بر این نظر بودند که مسکو از خروج ترامپ از برنامه‌ی جامع اقدام مشترک (برجام) منفعت می‌برد و ترجیح می‌دهد تحریم‌های آمریکا علیه ایران باقی بماند. بااینکه این نظر در خود حقیقتی دارد، اما واقعیت پیچیده‌تر از این حرف‌ها است.

آیا روسیه از تحریم‌ها منفعت اقتصادی می‌برد؟

تحریم‌هایی که بعد از پذیرش برجام در سال ۲۰۱۵ باقی ماند کاملاً به‌نفع منافع روسیه بود، چراکه بسیاری از سرمایه‌گذاران غربی را از ورود به اقتصاد ایران منع می‌کرد و، درعین‌حال، مانع جدی‌ای برای ورود شرکت‌های روسی به بازار ایران نبود. درنتیجه، کل سال ۲۰۱۷ و یک‌چهارم اول ۲۰۱۸ دوره‌ای بود که تجار روسی فعالیت شدید و بی‌سابقه‌ای در ایران پیدا کردند. بااین‌حال، دولت روسیه اصلاً نمی‌خواست که توافق به‌طور کامل فروبپاشد و تحریم‌های سخت‌تری بر ایران اعمال شود. تحریم‌های ثانویه‌ای که با این تصمیم ترامپ بر ایران اعمال شد هیچ فرصت اقتصادی اضافه‌تری برای شرکت‌های روسی فراهم نمی‌کند.

درواقع، وضعیت برعکس است. شرکت‌های بزرگ روسی، به‌خاطر روابط نزدیک اقتصادی و پیوندهایی که با غرب دارند، مجبورند حضور خود را در ایران کم‌رنگ کنند. مرکز صادرات خاورمیانه-روسیه، شرکتی که ایگور چایکا، فرزند دادستان کل روسیه، آن را تاسیس کرده، جزو اولین شرکت‌هایی بود که از ایران خارج شد. قرار بود این شرکت تاسیسات آب‌شیرین‌کن در ایران بسازد. بعد از آن، دومین شرکت تولیدکننده‌ی نفت روسیه، لوک‌اویل، همین مسیر را در پیش گرفت و اعلام کرد توسعه‌ی پروژه‌هایش را در این کشور متوقف می‌کند. احتمال زیادی هست که دیگر شرکت نفتی روسیه، تات‌نفت نیز از الگوی لوک‌اویل پیروی کند و از مذاکره با شریک‌های ایرانی‌اش پا پس بکشد.

البته، اعمال دوباره‌ی تحریم‌های سخت‌تر آمریکا لزوماً به‌معنی قطع کامل پیوندهای اقتصادی ایران و روسیه نیست. این روابط قطعاً پابرجا می‌ماند، اما محدود به چند پروژه‌ی مشترک می‌شود، مثل پروژه‌ی ساخت نیروگاه‌های بوشهر و سیریک، و همچنین بعضی پروژه‌های ساخت راه‌آهن. ممکن است مسکو، به‌خاطر بعضی ملاحظات سیاسی، شرکت دولتی روس‌نفت را نیز مجبور کند در ایران بماند. اما، به‌هرحال، ایران برای شرکت‌های بزرگ روسی و سرمایه‌گذاران غربی، دوباره تبدیل به منطقه‌ی عبور ممنوع می‌شود، همان‌طور که قبل از ۲۰۱۵ این‌گونه بود.

ضمناً روسیه از خروج ایران از بازار نفت هم سودی نمی‌برد. در کوتاه‌مدت، شاید خروج ایران باعث افزایش قیمت نفت شود، اما مسکو واقعاً چنین چیزی را نمی‌خواهد. در نیمه‌ی دهه‌ی اول قرن، شرکت‌های انرژی روسی کورکورانه به‌دنبال قیمت‌های بالا بودند، اما اکنون برخلاف آن‌موقع، بیشتر نگران ثبات خودشان هستند تا رشد دائمی. روسیه نگران است افزایش قیمت نفت بازده شرکت‌های رقیب را افزایش دهد، و درنتیجه، توسعه‌ی منابع انرژی جایگزین شدت بگیرد و در درازمدت تقاضا برای نفت کاهش پیدا کند. چنین اتفاقی عملاً قیمت نفت را به‌صورت دائمی پایین می‌آورد. مطمئناً روسیه نمی‌خواهد این اتفاق بیفتد.

روس‌ها علاقه‌ای به افزایش بیشتر قیمت نفت ندارند. فعلاً، کرملین ترجیح می‌دهد قیمت نفت در حد بشکه‌ای ۶۵ تا ۷۵ دلار حفظ شود. این قیمت منافع اقتصادی داخلی روس‌ها را برآورده می‌سازد و نمی‌گذارد بازار دچار تنش شود. احتمال سقوط تولید نفت در ایران و، همزمان، آشکارشدن بحران در صنعت نفت ونزوئلا باعث می‌شود تامین این خواسته برای روسیه سخت شود.

آیا روسیه از تحریم‌ها منفعت سیاسی می‌برد؟

بی‌شک، تصمیم ترامپ برای خروج از برجام ایران را به سمت روسیه هل داده است. همزمان، تنش میان آمریکا و اتحادیه‌ی اروپا بر سر توافق هسته‌ای برای روسیه فرصتی فراهم کرده تا گفتگوها را با اروپایی‌ها از سر بگیرد. هم صدراعظم آلمان، آنگلا مرکل، و هم رئیس‌جمهور فرانسه، امانوئل ماکرون، در یکی دو ماه گذشته از روسیه دیدار کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد روسیه می‌تواند از موقعیت خود به‌عنوان یکی از امضاکنندگان برجام برای شکاف‌انداختن در اردوگاه ضدروسی غربی‌ها بهره ببرد.

بااین‌حال، روسیه فروپاشیدن توافق را به‌لحاظ سیاسی اتفاق مثبتی نمی‌بیند. روسیه امیدوار بود با برجام جلوی تبدیل‌شدن ایران را به یک «کانون بحران» دیگر در همسایگی مرزهای پساشوروی خود بگیرد. توافق برای این بود که تضمین کند آمریکا و اسرائیل علیه ایران دست به اقدامات خصمانه یا تهاجم نظامی نمی‌زنند و به ایران کمک کند تا اقتصاد و فضای سیاسی داخلی‌اش را باثبات کند. بعد از هشتم می، احتمال شدت‌گرفتن تنش‌های داخلی و خارجی افزایش یافته و مسکو از این امر عمیقاً احساس نگرانی می‌کند.

برجام همچنین برای این بود که ایران را از انزوا خارج کند و به‌تدریج به آغوش جامعه‌ی جهانی بازگرداند. اگر این اتفاق می‌افتاد، روسیه می‌توانست در مسائل منطقه‌ای همکاری فعالانه‌تری با جمهوری اسلامی برقرار کند، بدون اینکه متهم به ایجاد اتحادی «نامقدس» بشود. برجام به جامعه‌ی جهانی نیز اجازه می‌داد تا برنامه‌ی هسته‌ای تهران را تحت کنترل داشته باشد. دولت روسیه همچنان و مثل گذشته هیچ علاقه‌ای به دیدن تسلیحات هسته‌ای در دستان تهران ندارد.

روسیه معتقد است دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای تعادل قوا را در منطقه به‌شدت به‌هم می‌زند و این مورد پسندش نیست. ایرانِ اتمی دیگر کشورهای خاورمیانه را، که ثبات کمتری از این کشور دارند، تحریک می‌کند تا به‌دنبال برنامه‌ی هسته‌ای بروند. نتیجه‌ی چنین اتفاقی بی‌ثباتی منطقه است. با خروج آمریکا، مسکو دیگر گزینه‌های زیادی در اختیار ندارد. روسیه احتمالاً به همان کارهایی برمی‌گردد که زمان تحریم‌های دولت اوباما انجام می‌داد. تحت رژیم تحریمی اوباما، بیشتر تجارت بین دو کشور در منطقه‌ی خاکستری اقتصاد انجام می‌شد. روابط تجاری در آن زمان کاملاً در اختیار شرکت‌های کوچک و متوسط بود. این شرکت‌ها به بازارهای غربی متصل نبودند و، به‌همین‌خاطر، از تحریم‌های آمریکا متاثر نمی‌شدند.

روسیه همچنین می‌تواند راه‌های قانونی برای اجتناب از تحریم‌های آمریکا را دنبال کند، راه‌هایی مثل نفت در برابر غذا (قرارداد تهاتر، که به تهران اجازه می‌دهد دربرابر محصولات و سرمایه‌گذاری‌های روسیه به این کشور نفت بدهد) یا استفاده از ارزهای بین‌المللی به‌جای دلار آمریکا در معاملات. همچنین، می‌شود از ارزهای دیجیتال برای تسهیل تجارت استفاده کرد. در آخر، روسیه تلاش می‌کند تا جایی که می‌تواند در فضای محدودی که دولت ترامپ برای ایران در صحنه‌ی بین‌الملل باقی گذاشته عمل کند. ولی یک چیز حتمی است: روسیه ایران را در برابر دشمنی‌های آمریکا تنها رها نخواهد کرد.