نظام امنیت هسته‌ای و تروریسم هسته‌ای

خبرگزاری ایسنا: به نقل از نشریه دیپلمات، باراک اوباما رییس‌جمهور ایالات متحده با بیان این که تروریسم هسته‌ای نزدیک‌ترین و شدیدترین تهدید امنیت جهانی است به این تلاش‌ها شتاب بخشید.

چهار اجلاس امنیت هسته‌ای واشنگتن 2010، سئول 2012، لاهه 2014 و واشنگتن 2016 در ایجاد جنبشی در جهت ایمن‌سازی مواد هسته‌ای آسیب‌پذیر پیشرفت‌های مهمی داشته است تا گروه‌های تروریستی به این مواد دست پیدا نکنند.

از زمانی که این اجلاس‌ در سال 2010 آغاز شد، 14 کشور به طور کامل ذخایر غیرنظامی اورانیوم با غنای بالا و پلوتونیوم را از بین بردند. انتظار می‌رود با توجه به طرح‌های کابینه اوباما تقریباً 3 هزار کیلوگرم از اورانیوم با غنای بالا که برای ساخت 150 بمب کافی است از چرخه حذف شده باشد.

ساختار امنیت هسته‌ای در این اثنا از طریق ایجاد 15 مرکز آموزشی و استقرار ردیاب‌های تشعشعات مواد رادیواکتیو در 300 مرز، فرودگاه‌ها و بنادر تقویت شده است.

انتظار می‌رود در پایان اجلاس 2016 واشنگتن، پنج سازمان بین‌المللی شامل: شورای امنیت سازمان ملل، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مشارکت جهانی علیه گسترش سلاح‌های کشتار جمعی و ابتکار جهانی مبارزه با ترویسم هسته‌ای اقداماتی را که در اجلاس‌های امنیت هسته‌ای ترسیم شده است را دنبال کنند. اگرچه همه این تلاش‌ها برای تقویت امنیت هسته‌ای ضروری و مهم به نظر می‌رسند اما گزارش اخیر موسسه علم و امنیت بین‌المللی، ذخایر جهانی اورانیوم با غنای بالای غیرنظامی را حدود 137 تن و ذخایر نظامی این نوع اورانیوم را نزدیک 1377 تن برآورد می‌کند. در مجموع اورانیوم با غنای بالای کافی برای ساخت 5 هزار بمب وجود دارد.

رژیم امنیت بین‌المللی کنونی مجموعه‌ای از معاهدات بین‌المللی، سازمان‌ها و طرح‌هایی است که به لحاظ قانونی الزام‌آور نیستند؛ این اقدامات عمدتاً بر مبنای تعاملات داوطلبانه استوار هستند.

کنوانسیون تروریسم هسته‌ای، کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هسته‌ای و متمم الزام‌آور کردن آن و قطعنامه‌های 1373، 1887 و 1540 شورای امنیت سازمان ملل همگی ابزار قانونی سودمندی هستند، اما بسیاری از این معاهدات و قطعنامه‌ها بر اقدامات پس از یک حمله تروریستی هسته‌ای تمرکز دارد و به طور خاص از کشورها نمی‌خواهد تا اقدامات پیشگیرانه در پیش گیرند. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایجاد مجموعه‌ای از خدمات و پیشنهادات به منظور کمک به بهبود امنیت مواد هسته‌ای کشورهای عضو نقش محوری در رژیم امنیت هسته‌ای ایفا می‌کند اما دوباره فقدان تعهدات الزام‌آور اجرا را با چالش روبه‌رو می‌کند.

یک عنصر سوم در نظام امنیت هسته‌ای وجود دارد یعنی طرح‌های داوطلبانه مختلف که از سوی گروهی از کشورهای مختلف پذیرفته شده است مانند مشارکت جهانی علیه گسترش سلاح‌های کشتار جمعی، طرح جهانی مبارزه با تروریسم هسته‌ای و طرح گسترش امنیت.

این رویکرد داوطلبانه و قطعه قطعه برای امنیت هسته‌ای برای مواجهه با چالش تروریسم هسته‌ای ناکافی است. هیچ نظام قانونی مستحکمی برای ایمن‌سازی مواد رادیواکتیو و هسته‌ای و هیچ روند بازنگری برای ارزیابی این که چگونه کشورها تعهدات خود را برآورده سازند و نیز هیچ تلاش متمرکزی برای بهبود نظام امنیت در مجموع وجود ندارد.

برای پرداختن به این مشکل دو رویکرد ممکن وجود دارد. نخست، ایجاد یک کنوانسیون امنیت هسته‌ای با توافق‌نامه بین‌المللی جامع، متمرکز و الزام‌آور که طی آن همه اسناد مرتبط بتواند هماهنگ‌سازی شود. دوم، اعتماد به توافق‌نامه‌های متنوع بین‌المللی کنونی، سازمان‌ها و طرح‌ها و کاراتر کردن آن‌ها و هم‌زمان تقویت روند بازنگری نظارت بر این جریان.

معاهدات سازمان ملل و قطعنامه‌های شورای امنیت در حال حاضر الزام‌آور هستند. آن چه که مورد نیاز است، توسعه حرکت پایدار به منظور ایجاد تعهدات مشخص و محدودیت زمانی برای کشورهای عضو است.

پیشنهادات و استانداردهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای امنیت هسته‌ای مانند پارلمان‌های آژانس تحت قیومیت معاهده منع گسترش هسته‌ای باید تقویت شود و تحت روند بازنگری شدید قرار گیرد.

دیگر طرح‌های داوطلبانه توسط کشورهای هم‌فکر به رهبری قدرتمندی برای حفظ پیشرفت‌ها نیاز دارد. در این مساله رهبری ایالات متحده لازم و حیاتی است. اوباما تروریسم هسته‌ای را در راس دستور کار امنیت جهانی قرار داد. پیشرفت ادامه‌دار در این مساله اکنون به شدت به تعهدات رییس‌جمهور بعدی ایالات متحده وابسته خواهد بود. با این حال، تحریم اجلاس امنیت هسته‌ای و واشنگتن از سوی روسیه و در مجموع رفتار متمردانه‌اش در پیشرفت بهبود امنیت هسته‌ای مانع ایجاد کرده است.

تهدید تروریسم هسته‌ای به سرعت در حال افزایش است. در پی حملات تروریستی در بروکسل گزارش‌های به شدت نگران‌کننده‌ای مبنی بر این که عوامل گروه داعش یک مقام هسته‌ای بلژیک را زیر نظر داشتند و این که امنیت در نیروگاه‌های هسته‌ای بلژیک به نحو بارزی ضعیف بودند، مطرح شد.

در اوت 2014، یک نفر ظاهر 65 هزار لیتر روغن یک توربین را که در نیروگاه انرژی هسته‌ای دوئل، الکتریسیته تولید می‌کند را خالی کرد. هم‌چنین مشخص شد که دو تن از کارکنان این نیروگاه در سال 2012 به گروه داعش در سوریه پیوستند. تحلیل‌های تروریسم هسته‌ای عموماً بر این سناریوها تمرکز دارد که تروریست‌ها اورانیوم غنای بالا یا پلوتونیوم را بدزدند یا یک بمب کثیف بسازند، اما از خطر حملات به نیروگاه‌های هسته‌ای چشم‌پوشی می‌کنند.

بسیار مهم است که از طریق تبدیل اورانیوم با غنای بالا به اورانیوم با غنای پایین، استفاده از اورانیوم با غنای بالا حتی برای مقصد صلح‌آمیز کم شود. ایالات متحده در این زمینه پیش‌تاز شد و تصمیم متعاقب روسیه برای تبدیل اورانیوم با غنای بالا به اورانیوم با غنای پایین در راکتورهای تجاری از سوی ایالات متحده در پیش گرفته شده بود.

رویکرد دیگر تشویق کشورها برای آغاز برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز در وهله نخست با اورانیوم با غنای پایین است برای مثال: چین برنامه زیردریایی هسته‌ای خود را با استفاده از اورانیوم با غنای پایین آغاز کرد با وجود آن که این برنامه توانایی استفاده از اورانیوم با غنای بالا را نیز داشت.

زمانی که ایالات متحده اعلام کرد که دیگر از اورانیوم با غنای بالا در برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیزش استفاده نخواهد کرد، بسیاری از کشورها با تبدیل اورانیوم غنای پایین موافقت کردند. با این حال نظام امنیت هسته‌ای تنها بر شکافت‌پذیر هسته‌ای صلح آمیز تمرکز دارد که بخش کوچکی از آن چه که در بخش نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد، محسوب می‌شود. 83 درصد از مواد شکافت‌پذیر توسط آژانس‌های نظامی نگهداری می‌شوند که ورای کنترل نظام امنیت هسته‌ای کنونی قرار دارد.

معاهده پیشنهادی قطع‌ تولید مواد شکافت‌پذیر، ممنوعیت تولید مواد شکافت‌پذیر در استفاده نظامی را هدف قرار می‌دهد. پاکستان مکرراً اجرای برنامه کاری پیشنهادی مورد توافق را مسدود کرده است زیرا اسلام‌آباد نگران است که یک معاهده منع تولید مواد شکاف‌پذیر برای امنیت نظامی‌اش نامطلوب خواهد بود.

هند، پاکستان، بریتانیا و کره شمالی مواد شکافت‌پذیر خود را برای استفاده نظامی افزایش می‌دهند. درست همان موقعی که مابقی کشورهای دارای سلاح‌های هسته‌ای یا در حال کاهش تولید هستند یا آن را متوقف کرده‌اند. در بخش صلح‌آمیز نیز هند، ژاپن و روسیه در نظر دارند تا برنامه‌های جدید انرژی را بر مبنای اورانیوم با غنای بالای یا پلوتونیوم پی‌ریزی کنند. اگر یک معاهده قطع تولید مواد شکافت‌پذیر به منظور ممنوعیت تولید بیش‌تر برای تسلیحات هسته‌ای مورد مذاکره قرار گیرد، دستور کار آن می‌تواند گسترده‌تر شود تا ممنوعیت تولید بیش‌تر مواد شکافت‌پذیر برای استفاده صلح‌آمیز نیز گنجانده شود.

به‌روزرسانی سلاح‌های هسته‌ای نیز نگرانی دیگری است که رژیم امنیت را پیچیده‌تر می‌کند. کابینه اوباما در ایمن سازی مواد هسته‌ای آسیب‌پذیر سرمایه‌گذاری می‌کند با این حال این کشور در نظر دارد تا یک تریلیون دلار برای به‌سازی سلاح‌های هسته‌ای و ساخت سلاح‌های جدید در طول 30 سال آینده هزینه کند. این کار روسیه را ترغیب می‌کند تا نیروهای هسته‌ای‌اش را به روز رسانی کند که این امر می‌تواند چین، هند و پاکستان را به سمت افزایش زرادخانه‌های هسته‌ای‌شان سوق دهد. تولید سلاح‌های بیش‌تر به معنی فرصت بیش‌تر برای عناصر تروریستی است تا مواد هسته‌ای را سرقت یا اقدام به خرابکاری در تأسیسات هسته‌ای کنند. در صورتی که تهدید تروریسم هسته‌ای ادامه یابد یک رویکرد پایدار و جامع در جهت امنیت هسته‌ای ضروری است.