چرا عضویت ایران در شانگهای از دستور کار اجلاس اخیر خارج شد؟

سرویس بین الملل فردا: عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای موضوعی بوده که از سال های اول تشکیل این سازمان همواره مطرح شده است و ایران جز اولین کشورهایی بود که به عنوان عضو ناظر این سازمان در اجلاس های مرتبط شرکت می کرد.

تشکیل سازمان همکاری های شانگهای

سابقه پايه گذاری سازمان همکاری شانگهای به اجلاس سال ۱۹۹۶ سران کشورهای روسيه، چين، تاجيکستان، قزاقستان و قيرقستان در شانگهای باز می گردد که معاهده ای را برای «تعميق اعتماد نظامی در مرزهای منطقه» امضا کرده و نهادی موسوم به گروه پنج را تاسيس کردند. سازمان همکاری های شانگهای در سال ۲۰۰۱ میلادی راه اندازی شد. این سازمان شش عضو ثابت و پنج عضو ناظر دارد و توسعه یافته سازمان شانگهای پنج (Shanghai Five) است که در ۲۶ آوریل سال ۱۹۹۶ میلادی بعد از امضای تعهد نامه امنیت نظامی مرزها توسط پنج کشور مذکور راه اندازی شده بود.

شانگهای برخلاف سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و پیمان ورشو سابق، هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به شمار نمی ‌رود؛ زیرا این سازمان از دل رقابت قدرت‌ های بزرگ برسر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه ظهور پیدا کرد و هدف اولیه آن غیرنظامی کردن مرز بین چین و شوروی بود.

عضویت ایران در شانگهای

تهران از سال ۲۰۰۵ تاکنون پیگیر بود که بتواند در سازمان شانگهای عضو ثابت تلقی شود و از این موضوع در راستای تامین منافع ملی کشور بهره برداری کند؛ اما بر سر راه این موضوع موانع متعدد چندی وجود داشته و مخالفت هایی از سوی برخی اعضا صورت گرفته بود که عمدتاً هم ناشی از فشارهای بیرونی بوده است. طبقه قاعده این سازمان کشورهایی که تحت تحریم هستند نمی توانند به عضویت شانگهای در آیند، مانعی که اکنون برای عضویت، از سر راه ایران برداشته شده (البته بر روی کاغذ و به صورت رسمی) انتظار می رفت در اجلاس اخیر ایران بتواند به عنوان عضو اصلی آن محسوب شود.

اظهارنظر موافقان برای عضویت ایران

لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه سال گذشته و در زمانی که مذاکرات هسته ای ایران هنوز ادامه داشت در این خصوص گفته بود: «من امیدوارم که تلاش ها برای حل مشکل برنامه هسته ای ایران پیشرفت داشته باشد و به ما این اجازه را بدهد که این تقاضای عضویت را به خوبی بررسی کنیم. فرایند الحاق به سازمان همکاری شانگهای طولانی است. کشورهای خواهان عضویت در سازمان باید ۲۰ تا ۳۰ سند را به رسمیت بشناسند و آنها را امضا کنند؛ اما دلایلی وجود دارد که تصمیم سیاسی درباره روند گسترش سازمان همکاری شانگهای در اوفا گرفته خواهد شد. ما در این رابطه باید به اجماع با شرکای چینی و دیگر اعضای سازمان همکاری شانگهای هم برسیم.»

وقتی علی اکبر ولایتی، مشاور امور بین الملل مقام معظم رهبری در اواخر ژانویه سال ۲۰۱۵ به مسکو سفر کرد، توانست موافقت ضمنی کرملین با عضویت ایران در پیمان شانگهای را جلب کند.

به تازگی هم سفیر روسیه در چین اعلام کرد: هیچ مانعی بر سر عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد و ایران شریک طبیعی برای کشورهای عضو سازمان شانگهای به دلایل متعدد از دلایل جغرافیایی گرفته تا بازرگانی و اقتصادی است.

همچنین گنادی چوفرین معاون موسسه اقتصاد جهانی و مناسبات بین المللی آکادمی علوم روسیه گفت: روسیه خواهان تحکیم پیوندهای خود با کشورهای قدرتمندی مانند چین و ایران است که سازمان همکاری شانگهای یکی از زمینه های عملی شدن آن است و همه اعضای سازمان همکاری شانگهای از عضویت تهران در این سازمان استقبال می کنند و با لغو کامل تحریم های ضد ایرانی نیز شرایط برای عملی شدن این هدف به صورت کامل فراهم می شود.

ولادیمیرپوتین در نشست هفته گذشته اعضای شانگهای در تاشنکند پایختت ازبکستان نیز اعلام کرده بود: «ما بر این باوریم که پس از حل و فصل برنامه هسته ای ایران و لغو تحریم های سازمان ملل متحد، هیچ مانعی بر سر راه عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود نداشته است.»

نشست تاشکند

موضوع پیشنهاد ایران برای عضویت دائم در پیمان شانگهای از ابتدا در دستور کار نشست تاشکند قرار داشت. در نشست 2 روزه تاشکند که محمدجواد ظریف به نمایندگی از دولت حسن روحانی در آن شرکت کرده بود؛ موضوع عضویت هند و پاکستان نیز در دستور کار قرار داشت. «یوری اوشاکف» دستیار رئیس‌ جمهوری روسیه در آستانه برگزاری این نشست در تاشکند در جمع خبرنگاران گفته بود: در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در تاشکند موضوع عضویت کشورهای هند، پاکستان و ایران، در این سازمان بررسی خواهد شد. وی با بیان اینکه جریان پذیرش هند و پاکستان به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای وارد مرحله نهایی شده است، گفت احتمال می‌رود درخواست ایران درباره عضویت در این سازمان پشت درهای بسته بررسی شود.

مخالفت چین با طرح عضویت ایران در شانگهای

اما در شرایطی که مانع عضویت دائم ایران به عنوان همسایه بزرگ جنوبی پیمان شانگهای برداشته شد؛ اما با طرح این موضوع در نشست تاشکند مخالفت شد. خبرگزاری رویترز در این‌باره نوشت: با وجود تمایل روسیه اما سران چین با عضویت ایران مخالفت کرده‌اند. گفته می‌شود، اختلاف نظر چین و روسیه و عدم تمایل پکن به افزایش جنبه «ضدغربی» این سازمان، دلیل اصلی این موضوع بوده است. براساس این گزارش، بختیار حکیم‌اف، نماینده ویژه رئیس‌جمهور روسیه در سازمان همکاری شانگهای در حاشیه اجلاس جاری این سازمان در تاشکند ازبکستان، به خبرنگاران گفت: «موضع روسیه در حمایت از پروسه الحاق بدون تأخیر ایران به سازمان شانگهای، روشن است». وی افزود: «ما این بار نتوانستیم با همتایان خود به توافق برسیم، اما این کار همچنان ادامه دارد». به گفته حکیم‌اف، هیچ مخالفت «اساسی» با ایده الحاق ایران وجود نداشته، اما برخی «اختلافات فنی» بر سر زمان این موضوع وجود داشته است. وی همچنین اشاره‌ای به اینکه مخالفت‌ها از جانب کدام کشور بوده، نکرد. با وجود این، به نظر می‌رسد یکی از مخالفان اصلی این ایده، چین بوده باشد.

اهمیت عضویت در شانگهای

سید رسول موسوی، سفیر اسبق ایران در ازبکستان در خصوص عضویت ایران می گوید: «در بحث عضویت ایران در شانگهای، خود ما هم وضعیت خاص خود را داریم و هنوز به لحاظ حقوقی و کارشناسی بحث عمیقی درباره آن اسناد ۲۷ یا ۲۸ گانه سازمان شانگهای صورت نگرفته و ما نمی دانیم که آیا مجلس و شورای نگهبان آنها را تصویب و تایید می کنند یا نه، چرا که بخشی از اسناد سازمان شانگهای مغایرت هایی را با اصول و قانون اساسی ایران دارد که اینها در جای خودش قابل بررسی است؛ البته سازمان شانگهای برای ایران اهمیت خیلی بالایی هم ندارد؛ زیرا این سازمان اساساً برای حل و فصل مشکلات مرزی میان کشورهای هم مرز روسیه و چین شکل گرفته و حالا به هر حال کمی توسعه هم پیدا کرده است و در کل اهمیت عضویت ایران در آن سازمان در آن حدی نیست که رسانه های ما آن را به عنوان بلوکی در مقابل ناتو یا جاهای دیگر مطرح می کنند.»

هر چند عضویت در هر سازمانی در مجامع بین المللی ارزش افزوده ای برای سیاست خارجی ایران به حساب می آید؛ اما نمی توانیم این طور تصور کنیم که آن هزینه ای که برخی کشورها برای ورود به اتحادیه اروپا می پردازند، بخواهیم برای عضویت در سازمان شانگهای پرداخت کنیم؛ از سوی دیگر مسئله عضویت ایران در سازمان شانگهای همچون بحث عضویت ما در سازمان تجارت جهانی بیشتر جنبه سیاسی داشته و دارد تا موضوعی حقوقی و اداری و تا زمانی که عزم و اراده واقعی از سوی بازیگران تاثیرگذار و لابی های فشار و پشت پرده که گردانندگان واقعی دولتمردان به ظاهر قدرتمند هستند نباشد، آنها به مانع تراشی بر سر راه ایران در مجامع بین المللی ادامه داده و از آن به عنوان اهرم فشار علیه ایران استفاده خواهند کرد.