رمزگشایی از حمله کرونایی بیبیسی به ماهان
گزارش اخیر بیبیسی که در آن مدعی می‌شود شرکت هواپیمایی ماهان عامل انتقال کرونا به عراق و لبنان و ... است به مضحکه‌ای در میان برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی تبدیل شده است. به نظر می‌رسد رسانه روباه پیر، دچار آلزایمر عمدی هم شده است.
تازه‌ترین تلاش در این جهت را رسانه دولتی انگلیس، 'بیبیسی'، درشبه‌مستندی ظاهراً تحقیقی کلید زده و ادعا کرده هواپیمایی ماهان عامل شیوع ویروس کرونا در خاورمیانه بوده است.
با آنکه گوینده 'بیبیسی' در این ویدئوی 15 دقیقه‌ای چندین بار روی عبارت‌هایی مانند 'تحقیقات ما' یا 'تحلیل اطلاعات' تأکید می‌کند تا اینطور وانمود کند که شبه‌فکت‌های ارائه‌شده در این اثر مبنای استدلالی-تحقیقی دارند درک اینکه تعهد به اصول پژوهشگری و تحقیقات از صرف استفاده شعارگونه از این عبارات فراتر نمی‌روند کار چندان دشواری نیست.
شاید در میان علمای فلسفه علم و روش تحقیق، اصلی مشهورتر از تضمین اجتناب از 'سوگیری' برای قرار گرفتن یک استدلال یا فکر در دایره معرفت علمی وجود ندارد.
انسان به حکم یک گرایش روان‌شناختی تمایل به پذیرفتن و به یادسپاری داده‌ها و گزاره‌های موید باورها، قضاوت‌ها و انگاره‌های ذهنی خود و نادیده گرفتن شواهد مخالف با آنها را دارد، اما 'پژوهش' تنها زمانی فراتر از شعارها و الفاظ پوششی معنای واقعی پژوهش می‌گیرد که اطمینان حاصل شود مجموعه گزاره‌های مشاهدتی پژوهشگر مستقل از این سوگیری‌های شناختی او (اگر نخواهیم درباره پژوهشگر بیبیسی از واژه 'غرض‌ورزی' استفاده کنیم) جمع‌آوری و در نهایت تحلیل می‌شوند.
اهمیت این اصل تا آنجا است که یکی از دلایل تأکید بر بیان رابطه مفروض میان متغیرها در قالب 'فرضیه صفر' (null hypothesis) در پژوهش‌های علمی، ترغیب پژوهشگر به سمت اجتناب از دخالت دادن پیش‌فرض‌ها و سوگیری‌های ذهنی قبلی به هنگام آزمون فرضیه‌ها است.
در شبه‌مستند 15 دقیقه‌ای بیبیسی دست‌کم 8 بار از عبارات و واژه‌هایی که بر تحقیقی بودن این اثر تأکید می‌کنند ('تحقیقات ما،'یافته‌ها'، 'تحلیل اطلاعات'، 'تحلیل داد‌ها توسط بیبیسی' و عبارات مشابه) استفاده شده (به طور میانگین تقریباً هر 2 دقیقه یکبار).
اما آیا بیبیسی برای بررسی فرضیه خود یعنی 'نقش هواپیمایی ماهان در گسترش کرونا در خاورمیانه'، به اندازه همین تأکیدات لفظی به مهم‌ترین مرام تحقیق هم پایبند بوده یا اینکه استفاده از این عبارات صرفاً برای پنهان کردن مقاصد و نیات اصلی خود بهره‌گیری کرده است؟ با نگاهی دقیق‌تر پاسخ این سوال مشخص خواهد شد.
هنگامی که از تحقیق بر روی نقش یک عامل یا متغیر در گسترش بیماری‌ای خاص در منطقه‌ای سخن به میان می‌آید انتظار یک محقق علمی آن است که اثر آن عامل- در صورتی که امکانات تحقیق اجازه دهند- در تمامی کشورهای آن منطقه یا به فرض محدود بودن امکانات تحقیق، دست‌کم در کشورهایی که بیماری بیشترین اثرمخرب (مثلاً بر حسب نرخ شیوخ یا میزان تلفات) در آنها داشته مورد بررسی قرار گیرد.
نکته جالب در 'تحقیقات' بیبیسی آن است که رسانه دولتی انگلیس به دلیلی که ممکن است در ابتدا ناپیدا به نظر برسد بخش عمده داده‌ها و تحلیل‌های خود را روی نقش ادعایی شرکت هواپیمایی ماهان در شیوع ویروس کرونا در چند کشوری که اتفاقاً کووید-19 کمترین اثر را در آنها داشته متمرکز و به صورتی کاملاً انتخابی از مهم‌ترین کشورهای منطقه غفلت کرده است.
عراق، لبنان و سوریه که ظاهراً مبنای تعریف مفهومی و عملیاتی پژوهشگر بیبیسی را در این تحقیق تشکیل داده‌اند، جزو کشورهایی هستند که کمترین میزان شیوع کووید-19 را در منطقه غرب آسیا داشته‌اند.
برای اینکه دقیق‌تر مشخص شود بیبیسی برای القای فرضیه مد نظر خودش از چه کشورهایی غفلت کرده و استدلال‌هایش را روی چه کشورهایی متمرکز کرده بد نیست نگاهی به داده‌های پایگاه worldmetersinfo که به صورت لحظه به لحظه آمارهای مربوط به شیوع و مرگ و میر بر اثر کرونا را منتشر می‌کند بیندازیم.
اگر در بخشی از این وب‌سایت که مربوط به آمار شیوع کرونا است منطقه آسیا را انتخاب کنیم متوجه می‌شویم عراق بعد از ترکیه، ایران، چین، هند، عربستان سعودی، پاکستان، سنگاپور، قطر، فلسطین اشغالی، ژاپن، امارات متحده عربی، اندونزی، بنگلادش، کره جنوبی، فیلیپین، مالزی، کویت، قزاقستان، بحرین، افغانستان، تایلند، عمان و ارمنستان در رتبه بیست و چهارم از لحاظ میزان شیوع در آسیا قرار دارد. در منطقه غرب آسیا رتبه عراق یازدهم است. لبنان در بین کشورهای آسیایی رتبه سی و یکم و سوریه رتبه رتبه چهل و چهارم دارد و تنها پنج کشور پایین‌تر از آن قرار دارند.
میزان شیوع ویروس کرونا در کشورهای آسیا. عراق در میان کشورهای آسیایی رتبه 24 از لحاظ میزان شیوع را دارد.
در روزی که مستند بیبیسی پخش شده (دو روز پیش) طبق اطلاعاتی که فرهمند علیپور خبرنگار ساکن در اروپا در فضای مجازی منتشر کرده در عراق و لبنان مجموعاْ 3090 نفر به کرونا مبتلا شده بودند. در همان روز 17000 نفر در فلسطین اشغالی و 29000 نفر در عربستان سعودی به عفونت ناشی از این بیماری مبتلا بوده‌اند.
اما چرا «بیبیسی» برای بررسی فرضیه خود از داده‌های کشورهای مهم صرفنظر و روی داده‌هایی کم‌اهمیت متمرکز شده است؟ پاسخ را خود این رسانه در بخشی از مستند مورد بحث اینطور بیان می‌کند: «اما ماهان‌ایر و خدمه‌اش نه تنها به چین پرواز کرده‌اند که به عراق، لبنان و سوریه هم پرواز کرده‌اند: کشورهایی که سپاه قدس، شاخه برون‌مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رابطه نظامی، اقتصادی و سیاسی-ایدئولوژیک مستحکمی با دولت‌ها یا گروه‌هایی در آنها دارد. »
به عبارت دیگر، خود گوینده رسانه دولتی انگلیس مشخص می‌کند که پشت تظاهر به لحن تحقیقی و استدلالی این شبه‌مستند، در واقع یک جنگ ایدئولوژیک و تلاش برای تزریق نگرش‌های نفرت‌پراکنانه، آن هم با استناد به داده‌های کم‌اهمیت قرار دارد.
در پرتو این درک، حتی نوع استفاده رسانه دولتی انگلیس از همین داده‌های سوگیرانه نیز به شدت زیر سئوال می‌رود. قاعدتاً برای مخاطب آگاهی که می‌داند رسانه‌ای داده‌هایش را به صورت انتخابی و در راستای اهداف تبلیغاتی خود جمع‌آوری کرده پذیرفتن بخش‌های دیگر استدلال آن رسانه مبنی بر اینکه در همان سه کشور (عراق، سوریه و لبنان) هم پروازها از ایران عامل شیوع کرونا بوده باشند بسیار دشوار و حتی غیرممکن خواهد بود.
اما در پایان این بحث بد نیست به رسم معمول در آثار پژوهشی واقعی، موضوعی برای تحقیقات بیشتر به رسانه دولتی انگلیس، بیبیسی، پیشنهاد کنیم.
پایگاه خبری «اینترسپت» روز 2 آوریل یک گزارش تحقیقی منتشر و ادعا کرده کشورهای اروپایی از جمله انگلیس، مهم‌ترین عامل شیوع ویروس کرونا در سراسر کشورهای دنیا بوده‌اند. این رسانه نوشته است: «این ویروس، البته از چین آغاز شد، اما در روایت‌های موجود درباره اینکه چطور از وضعیت ایپدمی به حالت همه‌گیری جهانی تبدیل شد معمولاً به نقش یک عامل اشاره‌ای نمی‌شود: اروپا.»
این تحقیق به تحلیل گزارش‌های رسانه‌ها درباره اولین موارد ابتلا به ویروس کرونا در اقصی نقاط دنیا پرداخته و به نتایج جالبی رسیده است: در دست‌کم 93 کشور در هر 5 قاره جهان، سفر به یک کشور اروپایی عامل ابتلای نخستین فرد به ویروس کرونا (مبتلای صفر) بوده است. در تاریخی که گزارش اینترسپت منتشر شده این رقم به معنی بیش از نیمی از کل مبتلایان صفر در دنیا بوده است.
در بخشی از این گزارش، سهل‌انگاری کشورهای اروپایی در تعطیلی پروازها یکی از عوامل گسترش شیوع این بیماری عنوان شده است.ایتالیا روز 16 مارس یکی از ترمینال‌های فرودگاه میلان را بست، اما این کار زمانی انجام شد که 3760 نفر در منطقه لمباردی به کرونا مبتلا شده بودند.
اینترسپت نوشته فرودگاه «هیثرو» در لندن و فرودگاه «شارل دو گل» در فرانسه علی‌رغم شیوع کرونا در این دو کشور در تاریخ تنظیم این گزارش کماکان باز بوده‌اند.
به نظر می‌رسد بیبیسی با پرداختن به این موضوع و تحقیق بیشتر بر روی آن (البته بدون سوگیری) هم می‌تواند کمک بیشتری به دولت متبوعش کند که به تازگی در رتبه دوم بیشترین مبتلایان کرونا قرار گرفته و هم دست روی موضوع تازه‌تر و کمترپرداخته‌شده‌ای گذاشته که در آینده می‌تواند از بروز بحران‌های مشابه در دنیا جلوگیری کند.