دُگم‌های ذهنی ظریف در برجام
منظور از سوگیری شناختی، نوعی خطای نظام‌مند در دریافت، به یادسپاری، یادداری و پردازش اطلاعات است که تصمیم‌ها، نگرش‌ها و قضاوت‌های افراد درباره مسائل مختلف را به یک سو متمرکز کرده و از جهت‌های دیگر غافل می‌کند.
خبرگزاری تسنیم: انسان به هنگام قضاوت و تصمیم‌گیری درباره جهان پیرامون خویش تمایل دارد عینی، منطقی و پردازشگر تمامی اطلاعات موجود در جهان پیرامونش به نظر برسد، اما شواهد گسترده نشان می‌دهند که این به واقع از حد یک میل فراتر نمی‌رود، زیرا انسان، چه به سبب محدودیت در ظرفیت پردازش مغز و چه به سبب تأثیر هیجانات و عواطف بر تفکر خودآگاه، همواره با خطاهایی در تمامی مراحل پردازش اطلاعات رو به رو است.
«سوگیری‌های شناختی» (Cognitive Bias) که از جمله موضوعات مورد مطالعه در یک علم بین‌رشته‌ای به نام «علوم شناختی» است یکی از حوزه‌هایی است که این محدودیت در ذهن بشر را نشان می‌دهد. منظور از سوگیری شناختی، نوعی خطای نظام‌مند در دریافت، به یادسپاری، یادداری و پردازش اطلاعات است که تصمیم‌ها، نگرش‌ها و قضاوت‌های افراد درباره مسائل مختلف را به یک سو متمرکز کرده و از جهت‌های دیگر غافل می‌کند. سوگیری شناختی، به زبان ساده، خطای انسان است در اندیشیدن همه‌جانبه به یک پدیده یا موضوع و متمایل شدن اشتباه به یک سو در اثر خطاهای ذهنی.
این سوگیری مختص فرد یا قشر خاصی نیست و هر کسی از جمله تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان عرصه سیاست هم ممکن است دچار آن شوند. در عرصه سیاست ایران از جمله حیطه‌هایی که می‌توان سوگیری‌های شناختی را مشاهده کرد، مسئله برجام است.
اخیراً «محمد جواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران در پاسخ به این سوال که اکنون در سالگرد تصویب برجام قرار داریم و اگر شما به چهار سال قبل برگردید باز هم برجام را امضا می‌کنید، گفت: «حتماً این کار را می‌کنم. یکی از اهداف اصلی این توافق بین‌المللی، خارج کردن ایران از اجماع امنیتی و طرحی بود که صهیونیست‌ها در این ارتباط علیه ایران ایجاد کرده بودند. این توافقنامه بین‌المللی این طرح را شکاند و به همین دلیل صهیونیست‌ها مهمترین مخالفان برجام بوده و هستند و در همین راستا تندروهای آمریکا نیز این سیاست را دنبال می‌کنند.»
ظریف ادامه داد: «البته عهدشکنی‌های آمریکایی‌ها در مورد توافقنامه‌های بین‌المللی منحصر به برجام نیست. آنها تقریباً هر توافق بین‌المللی‌ای که وجود داشته حتی آنهایی که به تأیید کنگره رسیده است را زیر پا گذاشته‌اند و این که آمریکایی‌ها برجام را نقض کرده‌اند، نشان‌دهنده غیر قانونی بودن رژیم آمریکاست نه ناکارآمد بودن برجام.»
در این سخنان آقای ظریف و دیگر حمایت‌های مقام‌های دولتی از «برجام» با حال و روزی که این توافق این روزها در آن قرار دارد، دست‌کم چند سوگیری نهفته است که در زیر به آنها پرداخته‌ایم.
سوگیری حمایت از انتخاب (Choice-Supportive Bias)
سوگیری «حمایت از انتخاب» که به آن «عقلانی‌سازی پس از خرید» هم گفته می‌شود خطایی ذهنی است که در آن همان‌طور که از نامش پیدا است، فرد نکات و آثار منفی یک پدیده یا چیزی را به صرف آنکه خودش آن تصمیم را گرفته، نادیده می‌گیرد. به عبارت دیگر، افراد بعد از آنکه گزینه‌ای را اختیار کردند، تمایل دارند دیدگاه‌های خودشان را به سمتی همسو با تصمیمی که گرفته‌اند سوق دهند.
اینکه «برجام» علاوه بر ناتوانی در برداشتن مشکلات از دوش کشور باری اضافی به گرده ایران تحمیل کرده این روزها مسئله‌ای آنقدر عیان است که حتی بسیاری از طرفداران توافق هسته‌ای هم به آن گواهی می‌دهند. توافق هسته‌ای امروز بنا به شواهد عینی در محقق کردن هیچ‌کدام از وعده‌هایی که بر آنها بنا شده بود موافق عمل نکرده است: نه در اصلی‌ترین هدفش برای لغو همه تحریم‌ها موفق شده، نه توانسته کمکی به «تعامل سازنده با جهان» کند، نه چرخ‌های اقتصاد را از طریق سرمایه‌گذاری‌های خارجی به حرکت درآورده و نه اتفاقاً آن‌طور که آقای ظریف ادعا می‌کند، تغییری در وضعیت تهدیدهای لفظی به جنگ علیه ایران پدید آورده است.
نادیده گرفتن این واقعیت‌ها و اصرار بر مفید و موثر بودن برجام از سوی افرادی که خود در تصمیم‌گیری برای شکل‌گیری توافق و منعقد شدن آن نقش داشته‌اند می‌تواند یکی از مصادیق «سوگیری حمایت از انتخاب» باشد.
این سوگیری البته پایه‌ای‌ترین خطای ذهنی در دستگاه باور افرادی است که هنوز می‌توانند از برجام حمایت می‌کنند. «حمایت از انتخاب» درباره پدیده‌های مهمی مانند توافق هسته‌ای که در معرض قضاوت‌ها و انتقادهای چندجانبه قرار دارند معمولاً به صورت منفرد عمل نمی‌کنند بلکه به شکل یک بسته ذهنی و متشکل از سوگیری‌های همبود دیگر هستند که محصول عمل آنها در نهایت کمک به ندیدن واقعیت‌های منفی درباره یک پدیده و اصرار به حمایت از آن است. سوگیری تأییدی یکی دیگر از خطاهای شناختی در اظهارنظری است که آقای ظریف مطرح کرده است.
سوگیری تأییدگرانه (Confirmation Bias)
سوگیری تأییدگرانه گرایش فرد به جستجو، تفسیر، توجه و یادآوری اطلاعات به گونه‌ای است که مفروضه‌ها و باورهای قبلی فرد را تأیید کنند و بر خلاف آن نباشند. به کلام دیگر، افراد هنگامی که به اطلاعاتی توجه کنند که موید باورهای قبلی پیشین آنها باشد و نیازی به تغییر در باورهای شناختی قبلی را ایجاب نکند، گرفتار این سوگیری شده‌اند.
سخنان آقای ظریف مبنی بر اینکه «این که آمریکایی‌ها برجام را نقض کرده‌اند، نشان‌دهنده غیر قانونی بودن رژیم آمریکاست نه ناکارآمد بودن برجام» تفسیری کاملاًٌ مغایر با اظهاراتی است که ایشان بیست و سه روز قبل از تصویب برجام در نشست بررسی توافق در شورای راهبردی روابط خارجی گفته بود.
ظریف در آن نشست در پاسخ به سوال دکتر «فواد ایزدی» مبنی بر اینکه آمریکا «نمی‌تواند» از برجام خارج شود گفت: «به شما اطمینان می‌دهم نمی‌تواند چون مبنای مقبولیتی خودش را از دست می‌دهد.»
یکی از واقعیت‌های برجام این است که در زمان مذاکرات، علی‌رغم نشانه‌های فراوانی که درباره نقض آن از سوی دولت بعدی آمریکا وجود داشت (از جمله نامه 47 سناتور آمریکایی) چاره‌ای برای آن اندیشیده نشد. اینکه در حال حاضر، خروج آمریکا از برجام به دلایلی غیر از این ضعف نسبت داده شوند بازآرایی اطلاعات برای مصون نگاه داشتن توافق از انتقاد است.
از طرف دیگر، آقای ظریف با نادیده گرفتن وعده‌های دولت که هدف برجام را «لغو» همه تحریم‌های اقتصادی علیه ایران اعلام کرده بود، اما اکنون که عملاً بحث لغو تحریم‌ها بی‌معنا شده و عواید اقتصادی چندانی هم از آن انتظار نیست به کل هدف اقتصادی برای برجام را منکر شده‌اند.
وزیر خارجه ایران از طرف دیگر در حالی هدف برجام را آوردن امنیت و دور کردن سایه جنگ از ایران عنوان می‌کند که ایران اولاً هیچ‌گاه ذیل فصل 7 منشور سازمان ملل قرار نگرفته بود که با برجام از آن خارج شده باشد و دوماً در حالی که توافق اسماً پا برجا است، کشور هنوز زیر سایه تهدیدات لفظی امنیتی قرار دارد. همین چند وقت پیش بود که رسانه‌های آمریکایی از لغو دقیقه نودی حمله احتمالی آمریکا به مواضع ایرانی در پی سرنگونی پهپاد متجاوز آمریکایی در حریم ایران گزارش دادند. اما به‌نظر نمی‌رسد که انصراف از اقدام نظامی علیه ایران به‌دلیل رعایت حال توافقی باشد که دولت آمریکا از آن خارج شده است، بلکه دلیل واقعی توانمندی بازدارندگی نظامی ایران است که مقامات آمریکایی را از آغاز جنگی با ایران می‌ترساند.
سوگیری نقطه کور تعصب
این سوگیری به معنی این است که فرد اثر سوگیری یا تعصب را در قضاوت‌های دیگران می‌بیند، در حالی که به اثر تعصب در قضاوت‌ها و نگرش‌های خودش آگاه نیست. نام این سوگیری از «نقطه کور» در بینایی گرفته شده.
تحقیقات نشان می‌دهند که درصد زیادی از مردم خودشان را نسبت به دیگران کمتر متعصب می‌پندارند، در حالی که خودشان به همان اندازه در برابر چنین پدیده‌ای آسیب‌پذیر نیستند.
تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران، از جمله ظریف معمولاً هر نوع انتقاد به مسائل فنی برجام را ناشی از غرض‌ورزی یا تعصبات جناحی قلمداد می‌کنند، در حالی که به تعصبات خود درباره این توافق هسته‌ای آگاه نیستند و خود را از آن عاری می‌بینند.
آیا در برجام به دنبال «کاپ اخلاق» بودیم؟ رئیس‌جمهور روز گذشته در چهارمین سالگرد امضای برجام، از این توافق به‌عنوان پیروزی بزرگ سیاسی و اخلاقی یاد کرد. آیا برجام برای اثبات اخلاق‌مداری ایرانیان به امضا رسید؟
روز گذشته چهارمین سالگرد امضای "برنامه جامع اقدام مشترک" یا همان "برجام" بود که 23تیرماه 94 میان ایران و 5+1 به امضا رسید.
حجت‌الاسلام روحانی رئیس جمهور روز گذشته همزمان با سالگرد امضای برجام، در جلسه شورای اداری و توسعه خراسان شمالی اظهار داشت: ما در برجام عهدشکنی نکرده‌ایم. در اجلاس شانگهای دو نفر از سران دنیا گفتند که شما پیروزی بزرگ سیاسی و اخلاقی را در تاریخ بدست آوردید. آمریکایی ها نتوانستند کاری بکنند و در تمام مجامع بین‌المللی و سیاسی و حقوقی شکست خورده‌اند. ما ملت ایران توانسته‌ایم قدرتمان را به نمایش بگذاریم.
روحانی در سالگرد امضای مهمترین دستاورد دولتش، نتیجه آن را اثبات اخلاق‌مداری ایران در عرصه بین‌المللی می‌داند. حال سوال اساسی اینجاست آیا هدف از برجام و چندسال تلاش برای دستیابی به نتیجه در مذاکرات هسته‌ای که متحمل هزینه‌های زیادی هم برای کشور شد، این بود که ایران اخلاق‌مدار بودن خود را به نمایش بگذارد؟
نگاهی به اظهارات گذشته روحانی در خلال انجام مذاکرات از سال 92 تاکنون نشان می‌دهد، وی اهداف بلندتری را دنبال می‌کرد. اوج توسل روحانی به مذاکره برای حل مشکلات کشور، 17 خردادماه 94 بود که در مراسم دهمین دوره جایزه ملی محیط زیست، گفت: اینکه می‌گوییم تحریم ظالمانه باید از بین برود بعضی‌ها چشم‌هایشان را زیاد نچرخانند! تحریم‌های ظالمانه باید از بین برود تا سرمایه بیاید. تا مسئله محیط زیست حل شود. تا اشتغال جوانان حل شود. تا صنعت جامعه حل شود. تا آب خوردن مردم حل شود. تا منابع آبی زیاد شود. تا بانک های ما احیا شود."
در همین فقره سخنرانی، روحانی 4 سال پیش حل مشکل محیط زیست، اشتغال جوانان، صنعت، آب آشامیدنی و بانکی را در گرو لغو تحریم‌ها بعد از انجام مذاکرات می‌دانست.
روحانی سال 95، در نشست خبری به‌مناسبت سالگرد عملیاتی شدن برجام، گفته بود: به ملت بزرگ ایران می‌گویم همه تحریم‌های هسته‌ای بعد از اجرا شدن برجام در 27 دی سال گذشته برداشته شد. ما امروز در نفت، گاز، حمل و نقل و بیمه تحریمی نداریم و مسائل بانکی ما با دولت‌ها و بانک‌های بزرگ دنیا به صورت عالی است.
رئیس‌جمهور در مراسم روز کارگر سال 95 نیز مدعی شد: راه برای سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش تولید، در دوره پسابرجام گشوده شده و امروز نیازمند کار و تولید هستیم و این دو بدون سرمایه و تکنولوژی امکان‌پذیر نیست.
اینگونه اظهارات که حل مشکلات مختلف کشور را منوط به نهایی شدن مذاکرات می‌دانست، از زبان سایر دولتمردان نیز بیان می‌شد. اکبر ترکان رئیس‌مناطق آزاد دولت یازدهم گفته بود، منتظر هجوم سرمایه‌های خارجی بعد از توافق هسته‌ای باشید. محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه مدعی شده بود، باید تحریم‌ها برداشته شود تا پروژه‌های عمرانی را تکمیل کنیم.
با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها از سوی دولت این کشور، سطح خواسته‌های مسئولان از برجام نیز کاهش پیدا کرد و ظریف وزیر امور خارجه مدعی شد، "هدف برجام اصلا اقتصادی نبود. مذاکرات ما درباره برجام تا فروردین 94(یعنی سه ماه قبل از توافق نهایی برجام) صرفا هسته ای و امنیتی بود... بحث های هسته ای، امنیتی و خارج شدن از شورای امنیت بحث های اصلی ما بود و این که کسی بگوید هدف برجام اقتصادی بود با واقعیات و خطوط قرمزی که برای ما ترسیم شده بود، نمی‌سازد."
روحانی و تیم مذاکره‌کننده بعد از خروج آمریکا از برجام، یکی از دستاوردهای برجام را اختلاف میان اروپا و آمریکا دانستند. روحانی 22 مهرسال 97، می‌گوید، تصمیم جمهوری اسلامی باعث شکاف بین آمریکا و اروپا است و در اختلاف بین ایران و آمریکا، کشورهای اروپایی پشت سر ایران ایستاده‌اند. شرایط ماه‌های گذشته نشان می‌دهد حتی شکاف بین آمریکا و اروپا هم محقق نشده و به‌رغم کاهش تعهدات برجامی ایران، اروپا هنوز نتوانسته و یا به عبارتی نخواسته تعهدات خودش را در برجام انجام دهد.
حالا در چهارمین سالگرد امضای برجام -که در سکوت خبری رسانه‌های حامی دولت گذشت- روحانی، تنها دستاورد برجام را نه شکاف بین طرفین، بلکه این می‌داند که "دو نفر از سران دنیا گفتند که شما پیروزی بزرگ سیاسی و اخلاقی را در تاریخ بدست آوردید." این صحبت‌‌های امروز، با وعده‌های دیروز وی و سایر مسئولان دولتی قبل از امضای توافقنامه هسته‌ای کاملا در تعارض است.
رهبر معظم انقلاب نیز خردادماه سال گذشته نسبت به این موضوع هشدار داده و در دیدار با مسئولان نظام، فرمودند: گفته می‌شود مثلاً بین اروپا و آمریکا شکاف به وجود آمد؛ خب بله، ممکن است یک شکاف ظاهریِ کم‌اهمّیّتی هم بینشان [به وجود آمده]، لکن ما برای این مذاکره نکردیم. ما مگر مذاکره کردیم که بین آمریکا و اروپا شکراب به وجود بیاید؟ ما مذاکره کردیم که تحریم برطرف بشود؛ شروع مذاکره برای این بود، ادامه‌ی مذاکره برای این بود؛ و این باید تأمین بشود؛ اگر این تأمین نشد، بقیّه‌ی چیزهایی که حاصل شده، ارزش زیادی را نخواهد داشت.