نه مسجد جمکران، در کتب حدیثی قدما ذکر شده و نه مسجد امام حسن عسکری
مردم برای تمام معابد و مساجد و امامزادگان، خودشان خرج می‌کنند و نمی‌توان به مردم گفت پول خود را خرج فلان جا کنید و خرج فلان جا نکنید. مردم خودشان متوجه هستند که روی حساب توسلات و نذورات، هرکجا که صلاح بدانند خرج می‌کنند و لزومی ندارد که ما به مردم بگوییم کجا خرج کنید. مردم بر اساس عقیده‌ای که دارند، خودشان خرج می‌کنند و بهتر آن است که ما دست به عقیده مردم نزنیم. بله اگر ما فرهنگ‌سازی کنیم. مردم بر اساس انتخاب آگاهانه خودشان توجه به‌جایی داشته باشند بهتر است ولی الحمد لله مردم بر اساس حسن عقیده‌ای که به امام زمان علیه‌السلام دارند اقبال عمومی آن‌ها به این مسجد است و ما هم به این اقبال عمومی دست نزنیم بهتر است.
شبکه اجتهاد: در سال‌های پس از انقلاب، مسجد مقدس جمکران، مورد توجه بیشتری از جانب حکومت اسلامی قرار گرفت. همین امر و تبلیغات فراوانی که در رابطه با آن صورت گرفت، موجب شد توجه مردم به این مسجد مقدس، بیش از گذشته باشد. توسعه و نوسازی این مسجد و قرار دادن ردیف بودجه دولتی برای آن، شیعیان زیادی را در مناسبت‌های مختلف به شهر قم و این مسجد مقدس می‌کشاند. در سال‌های اخیر اما با الگوگیری از راهپیمایی بزرگ اربعین، راهپیمایی بزرگ دیگری در شهر قم و در بلوار پیامبر اعظم این شهر در نیمه شعبان صورت می‌گیرد. وجود موکب‌های فراوان در مسیر نیز شباهت آن با راهپیمایی اربعین را بیش از پیش یادآور می‌شود. در این میان اما برخی از علما و متدینین هنوز دلشان با این مسجد صاف نشده است. به باور ایشان، نباید به مسجدی که منشئی جز یک رؤیا آن هم از ناحیه فردی غیرمشهور دارد توجهی بیش از مساجد و اماکن متبرکه معتبرتری مانند مسجد امام حسن عسکری و بالاتر از آن، حرم حضرت معصومه (س) صورت پذیرد. حجت‌الاسلام والمسلمین ناصرالدین انصاری قمی اما معتقد است نباید خیلی در این رابطه حساسیت به خرج داد. به باور این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، فرهنگ سازی در رابطه با اهمیت حرم حضرت معصومه (س) بسیار بهتر از رویکرد سلبی نسبت به مسجد جمکران است. گفتگوی تفصیلی شبکه اجتهاد با این نویسنده و تاریخ پژوه حوزه علمیه قم، از نگاه شما می‌گذرد.
اجتهاد: آیا خواب می‌تواند دلیل محکمی برای ساخت یک بنای مذهبی و ترغیب مردم به حضور حداکثری در آن باشد؟
انصاری: اصل این سؤال اشتباه است. این اتفاق در عالم بیداری واقع‌شده است و اصلاً خوابی در کار نبوده است.
اجتهاد: با توجه به قوت سندی اماکنی در شهر مقدس قم نظیر مسجد امام حسن عسکری که به امر ایشان ساخته‌شده است، آیا تبلیغ بیشتر اماکنی نظیر مسجد مقدس جمکران که مستندشان خیلی قوی نیست، صحیح است؟
انصاری قمی: در مورد مسجد اما حسن عسکری علیه‌السلام مشهور میان قمیون این است که این مسجد توسط احمد بن اسحاق و به امر امام حسن عسگری علیه‌السلام ساخته‌شده است؛ اما این مطلب را هنوز در کتابی نیافتیم. برفرض که این مطلب، مسلم باشد و بگوییم مشهور سند و اصل هم داشته باشد، اما این مطلب منافاتی ندارد که مسجد دیگری در این شهر، به امر امام زمان سلام‌الله‌علیه ساخته‌شده باشد. مسجد امام حسن عسگری در داخل شهر و مسجد جمکران در خارج از شهر ساخته‌شده است و این دو باهم منافاتی ندارد.
اجتهاد: آیا اینکه حضرات معصومین علیهم‌السلام بر امری مانند قضیه مسجد جمکران توصیه کنند سابقه تاریخی دارد؟
انصاری قمی: به‌هرحال این مطلب، در تواریخ قم مشهور است. هرچند برای مسجد جمکران به‌جز کتاب نجم الثاقب محدث نوری، سند دیگری یافت نشده است. ما در کتب روایی خودمان مثل وسایل و بحار، فصلی داریم در مورد مساجد ممدوحه و مساجدی که مورد تعریف ائمه علیهم‌السلام واقع‌شده است. مثل مسجد زید و مسجد صعصعه در کوفه. خود مسجد کوفه و مسجد سهله؛ اما نامی از مسجد جمکران و مسجد امام حسن عسگری در کتاب‌های قدیمی نیامده است. من نمی‌دانم اگر مسجد امام حسن عسگری توسط احمد بن اسحاق در قم ساخته‌شده است، چرا این امر مورد شهرت واقع نشده است و چرا قدما و محدثان قدیمی ما چنین چیزی را نقل نکردند. به‌هرحال این دو مسجد در روزگار ما جزء مساجد مشهوره است و بهتر آن است که در مورد تاریخ و سندیت این دو مسجد به شهرت اکتفا کنیم.
اجتهاد: در امور تاریخی خیلی نمی‌توان به سند اشاره کرد و اصلاً خاصیت تاریخ این است که باید از باب انسداد بر اساس قول مشهور پیش رفت. آیا این مطلب درست است؟
انصاری قمی: مسجد جمکران در قم از قرون سابق مورد شهرت بوده است هرچند مسجد امام شهرت بیشتری داشته است اما به‌هرحال مسجد امام و مسجد جمکران از مساجد مشهوره قم بوده است هرچند به‌اندازه شهرت امروزه نبوده است. حالا در مورد اینکه آیا این مسجد مورد تائید ائمه علیهم‌السلام بوده یا نبوده، باید به همین شهرت و نقل در افواه و زبان‌ها اکتفا کنیم و خیلی دنبال اصل و مدرک و سند محکم برای آن‌ها نباشیم.
اجتهاد: در بحث‌های فقهی نیازمند بررسی سند هستیم؛ اما در این‌گونه موارد، آیا نیاز به بررسی سند نداریم؟
انصاری قمی: به‌هرحال این مسجد، محل عبادت خدای متعال است. هرچند در مسجد جمکران عده‌ای هم به استجابت دعوات خود رسیده‌اند و همین مطالب برای مسجد امام هم نقل می‌شده است. قمی‌های قدیم از این مسجد امام حاجت گرفته‌اند و به نیازهای خودشان رسیده‌اند.
اجتهاد: با توجه به روایات، مکان دعا موضوعیت ندارد بلکه حالت دعاکننده موضوعیت دارد که مثلاً دعا باید با اخلاص و … باشد. البته بعضی از امکنه قطعاً خصوصیت دارند اما در همان مکان‌ها نیز بعضی حاجت‌روا نمی‌شوند. پس آنچه مهم است حالت دعاکننده است. آیا این مطلب را قبول دارید؟
انصاری قمی: به‌هرحال مسجد قم به ائمه علیهم‌السلام منتسب است و ما از چندوچون کیفیت آن آگاهی درستی نداریم؛ اما می‌توانیم همین اقبال عمومی مردم به این دو مسجد را نشانه موردتوجه بودن آن‌ها قرار دهیم، هرچند به نظر قاصر من هر مسجدی می‌تواند چنین شأن و جایگاهی داشته باشد و هرکسی می‌تواند با دل شکسته به رفتن به مسجد محله خودش به حوائج خود برسد. اگر به دنبال اصل و سند صحیح باشیم، نمی‌توان به آن دسترسی پیدا کنیم. در حدیث معروف آمده که خدای متعال در نزد دل‌های شکسته است. این دل شکسته در هرجایی پیدا شود، موردتوجه خدای متعال خواهد بود خواه در مسجد قم یا مساجد دیگر. درهرحال شاید این دو مسجد، شاید به‌مانند مساجدی که سند و مدرک معتبری دارند مثل مسجد کوفه و مسجد سهله نباشند.
اجتهاد: آیا مسجد سهله سند دارد؟
انصاری قمی: از مسجد سهله در کتب حدیث قرون پنج و شش، نامی آمده است. در مورد مسجد سهله، از امام صادق علیه‌السلام روایت داریم که جایگاه حضرت صاحب علیه‌السلام در زمان پس از ظهور خواهد بود اما چهل شب چهارشنبه به مسجد سهله رفتن را درجایی ندیدیم ولی خود مسجد سهله روایات معتبری دارد. این چهل شب به مسجد جمکران رفتن را هم از باب تنظیر به مسجد سهله است و لذا روایتی در این باب نرسیده است اما برخی از زهاد و عابدین به این روش عمل کرده‌اند و به نتیجه رسیده‌اند. مرحوم دوانی در کتاب نقد عمر، مفصل در این مورد توضیح داده است.
اجتهاد: آیا حفر چاهی که مردم نامه‌هایشان به امام زمان را در آن بیندازند، به لحاظ فقهی مشروع است؟ این چاه تنها باید در مسجد جمکران حفر شود یا درجاهای دیگر نیز می‌تواند حفر گردد؟
انصاری قمی: ما روایاتی داریم که هرکسی می‌خواهد برای امام زمان سلام‌الله‌علیه عریضه بنویسد، آن را در کاغذی بنویسد و در آب روان یا چاهی بیندازد و باید یکی از نواب اربعه را ببرد و این عریضه را به آن بسپرد یا آن کاغذ را بپیچد و در خاک دفن کند. در سابق در مسجد جمکران چاهی بوده که آب داشته است و مردم ازآنجا آب می‌کشیدند و استفاده می‌کردند و مردم این عریضه را در چاهی می‌انداختند که آب داشته است. البته الآن دیگر آب ندارد و فقط عریضه را در آن چاه می‌انداختند اما اختصاصی به مسجد جمکران ندارد و در هر چاهی که آب داشته باشد، می‌توان در آن عریضه انداخت. نوشتن عریضه و سپردن آن به آب روان سند دارد و احادیث آن در بحار و کتب مربوط به امام زمان سلام‌الله‌علیه مثل عبقری الحسان و دارالسلام نقل‌شده است. البته باید صحت‌وسقم آن احادیث را بررسی کرد.
اجتهاد: آیا اینکه مردم چنین اعتقادی داشته باشد که با نوشتن عریضه به حاجات خود برسند، اعتقاد درستی است؟
انصاری قمی: به‌هرحال عریضه‌نویسی از قدیم مطرح بوده است. روایت هم بر این مطلب وجود دارد. از قدیم معرف بوده که حوایج خود را در کاغذی می‌نوشتند و به داخل ضریح ائمه علیهم‌السلام می‌انداختند اما نسبت به امام زمان سلام‌الله‌علیه چون ضریحی وجود ندارد، حاجات را در کاغذ می‌نویسند و در آب روان می‌اندازند.
اجتهاد: شاید بتوان با اخبار من بلغ این مسائل را تصحیح کرد ولی از آن سو، تمسک به این اخبار، باعث ترویج خرافه می‌شود. آیا این مطلب را قبول دارید؟
انصاری قمی: اخبار من بلغ مربوط به ثواب اعمال است «من بلغه ثواب» و ربطی به غیر آن ندارد. اخبار من بلغ فقط تصحیح عملی را می‌کند که ثوابی بر آن مترتب شده باشد. مثلاً هر کس صد مرتبه لااله‌الاالله الا الله بگوید فلان ثواب را می‌برد. اخبار من بلغ فقط ثواب را تصحیح می‌کند نه اینکه هر عملی را تصحیح کند.
اجتهاد: آیا نمی‌توان الغاء خصوصیت کرد؟
انصاری قمی: الغاء خصوصیت دست ما نیست. این روایات، خودشان زبان دارند و ظهور در همان چیزی دارند که بیان شد. اخبار من بلغ مربوط به یک عمل عبادی است مثل نماز یا ختم فلان سوره و اموری از این قبیل؛ اما نسبت به عریضه نوشتن که بحث ثواب نیست بلکه مربوط به کیفیت عمل است.
اجتهاد: آیا صرف بودجه دولتی و اختصاصی برای توسعه مسجد مقدس جمکران و عدم صرف این بودجه در رابطه با سایر مساجد، به لحاظ فقهی، صحیح است؟
انصاری قمی: البته می‌دانید که مسجد جمکران از نذورات و تبرعات مردمی ساخته‌شده است و بودجه خاص دولتی ندارد هرچند ممکن است دولت نیز امکانات و تسهیلاتی در اختیار این مسجد قرار داشته باشد. از طرفی وقتی مسجدی مورد اقبال عمومی مردم کشور قرارگرفته است، اگر مقداری راه رسیدن مردم را به این مسجد تسهیل کنیم، چه اشکالی دارد؟ اگر در مورد مسجدی است که مورد اقبال عمومی متدینین قرارگرفته و مردم از گوشه و کنار و اطراف‌واکناف کشور برای عبادت در این مسجد رنج راه را تحمل می‌کنند، دولت راه‌سازی کند و خدمات عمومی و رفاهی بیشتری عرضه کند، چه اشکالی دارد؟
اجتهاد: اگر تعارض واقع شود که به مسجد امام حسن عسگری یا امامزادگان دیگری که در قم هستند، رسیدگی دولتی شود یا مسجد جمکران، در اینجا تکلیف چیست؟ البته نسبت به تبرعات مردمی نمی‌توان این حرف را مطرح کرد ولی نسبت به بودجه‌های دولتی چطور؟
انصاری قمی: مردم برای تمام معابد و مساجد و امامزادگان، خودشان خرج می‌کنند و نمی‌توان به مردم گفت پول خود را خرج فلان جا کنید و خرج فلان جا نکنید. مردم خودشان متوجه هستند و هرکجا که صلاح بدانند خرج می‌کنند و لزومی ندارد که ما به مردم بگوییم کجا خرج کنید.
اجتهاد: آیا می‌توان گفت باید فرهنگ مردم را به‌گونه‌ای تغییر داد که نذورات خود را صرف امور قطعی‌تر کنند؟
انصاری قمی: مردم بر اساس عقیده‌ای که دارند، خودشان خرج می‌کنند و بهتر آن است که ما دست به عقیده مردم نزنیم. بله اگر ما فرهنگ‌سازی کنیم. مردم بر اساس انتخاب آگاهانه خودشان توجه به‌جایی داشته باشند بهتر است ولی الحمد لله مردم بر اساس حسن عقیده‌ای که به امام زمان علیه‌السلام دارند اقبال عمومی آن‌ها به این مسجد است و ما هم به این اقبال عمومی دست نزنیم بهتر است.
اجتهاد: پرداختن به بحث مسجد جمکران به جهت ایجاد صغری برای فقه فرهنگ است. یکی از چالش‌های موجود در جامعه این است که برخی از مردم به مسجد جمکران بیشتر از حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها اهمیت می‌دهند. به نظر شما نباید فرهنگ‌سازی کرد تا مردم امور اهم و مهم را فراموش نکنند؟
انصاری قمی: البته باید این مسئله به مردم آموزش داده شود که حرم حضرت معصومه سلانم الله علیها از بقاعی است که مورد محبوبیت ائمه اطهار علیهم‌السلام بوده و شاید هنوز مردم هم هنوز به اهمیت و جایگاه حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها پی نبرده‌اند. در این صورت حرف شما صحیح است و ما باید یک فرهنگ‌سازی کنیم. به‌هرحال این جفای به حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها است که فقط در مسجد جمکران نماز بخواند و بعد هم به شهر خود برگردد. ما باید نسبت به معرفی حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها و جایگاه ایشان باید فرهنگ‌سازی کنیم.
اجتهاد: ارزیابی حضرت‌عالی نسبت به کسانی که به‌نقد برخی از بقاع متبرکه می‌پردازند چیست؟
انصاری قمی: به‌هرحال نمی‌توان جلوی علم علما را گرفت. علم به‌وسیله نقد و نقل و بحث و بررسی پیش می‌رود. هر کس نظری دارد. اگر بتوان در تضارب آراء و انظار است که حقایق روشن می‌شود. ما نمی‌توانیم جلوی نقد دیگران را بگیریم و بگوییم صحبت نکنید. بهتر آن است که هرکسی نظر خود را بگوید و این نظرها مورد ارزیابی قرار گیرد تا صحیح و سقیم آن از هم جدا شود.
اجتهاد: در پایان اگر نکته‌ای هست استفاده می‌کنیم.
انصاری قمی: در شهر قم محور و مبدأ تمام فیوضات وجود مقدس حضرت معصومه و مزار کثیر الانوار این حضرت است و سزاوار است که تمام کسانی که به قم مشرف می‌شوند اولویت اول را زیارت قبر مقدس حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها قرار بدهند.