اقدامی از امام سجاد (ع) که پیرمرد سنگدل شامی را توبه داد

خبرگزاری تسنیم: عصر امام سجاد (ع) جامعه اسلامی با یک نوع بحران شدید فکری و عقیدتی مواجه بود. در صورت کلی این بحران‌ها ناشی از دو عامل مهم بود: یکی سیاست منع کتابت و نقل احادیث پیامبر گرامی اسلام (ص) و دیگر، سیاست‌های حزبی و جناحی برخی سیاستمداران عالم اسلام که زمینه را برای کم‌رنگ کردن ارزش‌های دینی فراهم آورد تا حدی که نمود اصلی آن را در واقعه جانسوز عاشورا در تاریخ مشاهده می‌کنیم.

از دیگر سو در دوران امام سجاد (ع) به دنبال حاکمیت بنی‌امیه شاهد جوّی اختناق‌آمیز علیه شیعیان هستیم به گونه‌ای که فرصت هر گونه فعالیت‌های تبلیغی آشکار را از امام امت و صحابه ایشان می‌گرفت. همچنین در این دوران به دلیل ضعف معرفتی و بصیرتی، برخی جریانات انحرافی روی کار آمدند و جمعی از مسلمانان را جذب مکاتب خود کردند. از این جهت ضروری است اقدامات امام سجاد (ع) در مقابله با این چالش‌ها مورد مطالعه قرار گیرد تا ضمن افزایش معرفت نسبت به اقدامات آن حضرت، از این روش‌ها در عصر حاضر استفاده کاربردی شود.

در این باره با مجید معارف، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران و رئیس سابق این دانشکده به گفتگو نشستیم. وی که مؤلف اولین کتاب تاریخ حدیث شیعه در عصر حاضر با عنوان «تاریخ عمومی حدیث» است، در بخشی از این گفتگو می‌گوید احیای سنت‌های فراموش‌شده پیامبر (ص) و تبیین معارف ناب اسلام در قالب ادعیه و مناجات از روش‌های تبلیغی امام سجاد (ع) در مقابل فضای اختناق‌آمیز آن دوران بود.

شباهت اوضاع سیاسی عصر امام سجاد (ع) به عصر نبوت موسی (ع)

مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید.

* همان طور که مستحضرید لازمه عبرت از تاریخ به ویژه تاریخ ائمه (ع)، فهم اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوران است. حالا که در ایام ولادت امام سجاد (ع) قرار داریم، مقداری درباره شرایط سیاسی و اجتماعی آن دوران توضیحاتی بفرمایید.

امام سجاد (ع) یکی از طولانی‌ترین دوران امامت را داشتند. یعنی ایشان از سال ۶۱ تا ۹۴ هجری عهده‌دار امامت شدند که با این احتساب، یک دوره ۳۴ ساله محسوب می‌شود. در این دوران متأسفانه حاکمیت استبدادی بنی‌امیه بر جوامع اسلامی تداوم داشت. ۲۰ سال از دوران امامت حضرت، همزمان با امارت حجاج‌بن یوسف بر عراقِین است. منظور از عراقِین یعنی حجاز و عراق. او یکی از خشن‌ترین سرداران و استانداران بنی امیه بود که امان شیعیان را می‌برید. امام محمد باقر (ع) تعبیری دارند که ابن ابی‌الحدید معتزلی آن را برایمان می‌نویسد.

در این روایت تاریخی امام باقر (ع) فرمود: پس از واقعه عاشورا دوران سختی برای شیعیان آغاز می‌شود. دوره‌ای که در آن دوران عُمّال بنی‌امیه درِ خانه‌ها را می‌زدند و شیعیان را بیرون می‌کشیدند و گردن می‌زدند. در ادامه روایت آمده است دوره‌ای که پس از واقعه کربلا برایمان پیش آمد به دوره بنی‌اسرائیل به هنگام ولادت حضرت موسی (ع) شباهت دارد که طیّ این ماجرا فرعونیان تک تک خانه‌ها را جستجو می‌کردند تا اگر نشانه‌ای از تولد موسی (ع) یافتند، او را بکشند. سپس ادامه می‌دهند اگر در این دوره به کسی کافر یا زندیق می‌گفتند، جرمش سبک‌تر بود تا اینکه به او شیعه بگویند. حالا تصور کنید این تنها قسمتی از دوران امامت امام سجاد (ع) است. نتیجه این اختناق آن است که شیعیان جرأت نداشتند اطراف امام سجاد (ع) حاضر شوند. حتی خود امام سجاد (ع) رفتار تقیه‌آمیزی انجام می‌دادند.

یکی از اتفاقاتی که پس از واقعه عاشورا در مکه رخ داد، واقعه حرّه بود. در این واقعه "مسلم بن عُقبه" به عنوان فرمانده شامیان، اهالی مدینه را قتل عام می‌کند. در چنین شرایطی امام سجاد (ع) یک حالت بی‌طرفی اتخاذ می‌کند؛ یعنی عملاً نمی‌تواند به کمک مردم مدینه بیاید و با عُمّال بنی‌امیه بجنگد. البته همین که اعلام بی‌طرفی می‌کند، موجب امان دادن به عده زیادی از شیعیان می‌شود. یعنی کسانی که وارد خانه امام سجاد (ع) می‌شدند، جان‌شان در امان بود.

این تحلیل سیاسی و اجتماعی را عرض کردم تا نتیجه بگیرید عصر امام سجاد (ع) دوران آزادی عمل اجتماعی و بدون خوف و خطر ایشان نبود. از این جهت کَشّی از عالمان شیعه می‌گوید در دوران امام سجاد (ع) مردم از اطراف ایشان جز اندکی پراکنده شدند.

* در چنین شرایط اختناق‌آمیزی امام سجاد (ع) برای روشن ماندن مشعل اسلام چه رفتاری اتخاذ کردند؟

امام سجاد (ع) در دوران طولانی امامت خویش و در برهه‌هایی خاص که دارای فراغت و آزادی عمل بود، با گروه‌ها و جریان‌های متعددی ارتباط برقرار کرد و عملاً توانست تأثیر‌هایی بر آنان بگذارند.

اولین جریان مربوط به فق‌ها و محدثان مدینه است. در زمان امام سجاد (ع) فق‌های سبعة یا هفتگانه حضور داشتند. سعید بن مسیب یا محمد بن مسلم بن شهاب زُهری دو تن از فق‌های بزرگ آن زمان بودند. این‌ها به عنوان جانشینان فکری پیامبر و اصحاب پیامبر (ص) شناخته می‌شدند، لذا در مقام فتوا بودند. به طور طبیعی سنت پیامبر (ص) تا آن زمان دچار دگرگونی‌هایی شده بود. در این شرایط امام سجاد (ع) به صورت مستقیم و غیر مستقیم روایت‌هایی را در موضوعات گوناگون فقهی به نقل از پیامبر (ص) نقل می‌کرد. اگر بخواهیم کارنامه امام سجاد (ع) در این زمینه را بگوییم، از ایشان ۱۶۶۱ حدیث بر جا مانده که از طریق ۲۰۰ نفر روایت شده است.

نکته مهم و جالب در روایات امام سجاد (ع) آن است که اولاً بسیاری از این دست روایات اکنون در منابع اهل سنت ضبط شده است؛ مانند «السُنن الکبرای بیقهی»، «مستدرک حاکم نیشاپوری»، «موطأ مالک» و ...

احیای سنت نبوی و یاد عترت در قالب ادعیه و بیان روایات پیامبر (ص)

دو ویژگی در این روایات وجود دارد: اول اینکه امام سجاد (ع) در مقام یک راوی است و حدیث را به نقل از پیامبر (ص) نقل می‌کند. این رفتار دو معنا دارد: اولین معنایش، احیای سنت‌های پیامبر است؛ زیرا پس از رحلت ایشان، متأسفانه در عصر خلفای اهل سنت سیاستی با نام «منع کتابت و نقل احادیث پیامبر» وضع شد. این حرکت ضربه جبران‌ناپذیری بر احادیث و سنن پیامبر (ص) وارد کرد. در چنین شرایطی امام سجاد (ع) در مقام احیای آثار پیامبر (ص) قدم برداشت. این رفتارِ حضرت، در ادعیه و مناجات‌شان وجود دارد. ایشان مکرر بر محمد و آل محمد صلوات می‌فرستد تا نام و یاد ایشان در دورانی که کمر به همت زدودن یاد اهل عترت (ع) داشتند، زنده بماند.

دومین معنایش آن است که عده‌ای امام سجاد (ع) را به عنوان امام و حجت خدا روی زمین قبول نداشتند. حداکثر معتقد بودند ایشان فقیه است، اما تمام مسلمانان، پیامبر (ص) را به عنوان حجت شرعی قبول داشتند؛ بنابراین ایشان ترجیح می‌دهد شخصاً اظهار امامت و حجیت نکند، اما از رسول خدا (ص) به عنوان حجت استفاده کند و اقوال فقهی خود را با عنوان «قال رسول‌الله» مطرح بفرماید.

خنثی‌سازی توطئه تبلیغاتی دشمن با اقدامات تفسیری امام سجاد (ع)

دومین جریانی که امام سجاد (ع) با آن مواجه بودند، قاریان قرآن بود. پس از رحلت پیامبر (ص) همان طور که در حوزه نقل روایات با رکود مواجه بودیم، در حوزه تفسیر قرآن نیز همین گونه بود. امام سجاد (ع) که با قاریان ارتباط دارد، ایشان را دعوت به قرائتِ همراه با تدبر می‌کرد. خود ایشان نیز هر زمان فرصت داشت، به تفسیر قرآن می‌پرداخت. در کتاب مسند کتاب عطاردی بابی به نام «باب‌القرآن» وجود دارد. در این بخش ۱۲۲ حدیث تفسیری از قول امام سجاد (ع) ذکر شده است. برخی از این احادیث جنبه احتجاجی دارد؛ احتجاج یعنی در حقیقت یک حجتی برای نقل فضایل اهل‌بیت (ع) است. به عنوان نمونه وقتی امام سجاد (ع) پس از واقعه عاشورا وارد شام می‌شود، با شادی اهل شام مواجه می‌شوند؛ زیرا تصور می‌کردند امام حسین (ع) خارجی است و علیه خلیفه وقت قیام کرده است.

در چنین شرایطی امام سجاد (ع) با پیرمردی شامی برخورد کرد که به اهل‌بیت (ع) جسارت می‌کرد. به او فرمود: «پیرمرد، قرآن خوانده‌ای؟» گفت:بله. فرمود: آیا این آیه را می‌دانی: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏؛ بگو جز مودت خویشاوندان از شما مزدی نمی‌خواهم». گفت: بله خواندم. فرمود:‌ای پیرمرد، ما همان ذوی‌القربی هستیم. سپس فرمود: آیا این آیه را خوانده‌ای که: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّه‏ ...؛ حق خویشاوندان را ادا کن.» گفت: خواندم. فرمود: «ما همان «ذوالقربی» هستیم. سپس حضرت به همین ترتیب به آیه تطهیر اشاره کرد. راوی می‌گوید: آن مرد ساکت ماند و از حرفی که زده بود پشیمان شد و گفت: به خدا آیا شما همان‌هایید؟ آن مرد گریه کرد. عمامه‌اش را از سر برداشت، سر به سوی آسمان گرفت و گفت: «خدایا من از دشمنانِ خاندان پیامبر، از جن و انس به درگاهت بیزاری می‌جویم. آنگاه گفت: آیا برای من راه توبه باز است؟ فرمود: «بله اگر توبه کنی خدا می‌پذیرد و با مایی. گفت: توبه کردم. این خبر به یزید رسید، دستور داد او را کشتند. داین اقدامات تفسیری و روشنگرانه امام سجاد (ع) باعث بیداری مردم شد و دهان به دهان بین مسلمانان چرخید.

جلوگیری از اشاعه مکاتب انحرافی در قالب ادعیه و مناجات

سومین جریانی که امام سجاد (ع) با آن‌ها برخورد داشتند، جریان زهد و تصوف است. در آن زمان با شخصیت‌هایی همچون حسن بصری یا سعید بن مسیّب مواجهیم. این‌ها جریان عارفانه‌ای را راه انداختند که مقداری هم کاذب بود. اما در هر صورت در آن زمان به صورت نماد زهد و عرفان و اعراض از دنیا شناخته می‌شدند. مخصوصاً حسن بصری که از دیگران بیشتر مشهور به زهد بود. یکی از اقدامات امام سجاد (ع)، اصلاح این جریان انحرافی بود.

امام (ع) این اقدام را از طریق موعظه‌های بلیغ و نیز از طریق مکتب دعا و نیایش انجام داد. چرا که یکی از قلق‌های رفتاری امام سجاد (ع) ارائه تعالیم ناب اسلام در قالب دعا بود. اکنون مجموعه ادعیه و مناجات‌های امام سجاد (ع) در قالب صحیفه سجادیه در اختیار ماست. از دیگر سو با تعبد شخصی و عبادت عملی خویش با این تفکرات مبارزه کردند.

* یکی از القابی که امام سجاد (ع) در بین مردم مشهور به آن شد، زین‌العابدین یا زینت عبادت‌کنندگان است. لطفاً درباره سیره عبادی آن حضرت مقداری توضیح بدهید.

امام سجاد (ع) به قدری اهل عبادت و مناجات با خداوند بود که مشهور به زین‌العابدین شدند؛ جالب است در بین کسانی که خود را مقید به گوشه‌نشینی و زهد کرده بودند، این نوع عبادت امام سجاد (ع) بی‌نظیر بود؛ ضمن آنکه امام سجاد (ع) به فعالیت‌های علمی و رسیدگی به امورات شیعیان نیز مشغول بود. تمام علمایی که از امام سجاد (ع) برای ما صحبت می‌کنند، معمولاً به عبادت ایشان اشاره دارند؛ مثل ابن ابی‌الحدید معتزلی که می‌گوید: «کانَ علی بن حسین غایَتاً فِی العِبادَةِ»؛ یعنی علی بن حسین نهایت مسیر عبادت را طی کرد. یا گفته‌اند ایشان روز‌ها روزه و شب‌ها اهل تهجد بود.

یکی از کنیزان ایشان وقتی از امام سجاد (ع) صحبت می‌کند، می‌گوید من هیچ گاه در روز به ایشان طعامی نبردم و شب بستری برای ایشان پهن نکردم. در وضو حالت لرزه به ایشان دست می‌داد. زمانی که به ایشان می‌گفتند چرا اینگونه با هراس وضو می‌گیری؟ می‌فرمود: آیا می‌دانید من در مقابل چه کسی می‌خواهم قیام کنم؟ در هنگام نماز خواندن نیز چنین حالتی داشتند. گفته‌اند: «کانَ علی بن حسین إذا أقامَ فِی‌الصَّلوةِ تَغیَّر لَونُه» یعنی وقتی ایشان به نماز می‌ایستاد، رنگ چهره ایشان تغییر می‌کرد.

جالب است که حتی خود رؤسای فرقه‌ای که قبلاً به آن اشاره کردم، اذعان به تقوا و عبادت فراوان امام سجاد (ع) کردند. مثلاً سعید بن مسیب می‌گوید من با ورع‌تر از امام سجاد ندیدم.

اقدامات هوشمندانه امام سجاد (ع) در تربیت نیرو‌های تشکیلاتی

* با توجه به فضای بسته‌ای که بنی‌امیه در عصر امام سجاد (ع) إعمال می‌کردند، به طور طبیعی فعالیت‌های تبلیغی و علمی امام و شیعیان‌شان در حاشیه قرار می‌گرفت. امام (ع) با چه روش‌هایی به این فعالیت‌ها دامن زدند؟

یکی از رفتار‌هایی که در برگ زرین زندگانی امام سجاد (ع) دیده می‌شود، رفتار و تعامل سازنده و آینده‌نگرانه ایشان با بردگان است. پس از رحلت رسول اکرم (ص) تبعیض نژادی بین مسلمانان ایجاد می‌شود؛ به گونه‌ای که می‌گفتند عرب و غیر عرب. به غیر عرب‌ها موالی می‌گفتند که اکثر آن‌ها از بردگان بودند؛ یعنی بردگان کسانی بودند که از ملیت‌های غیر عرب به عنوان عرب یا کنیز وارد جامعه اسلامی شده و بعد استثمار می‌شدند. حتی زمانی که نومسلمان می‌شدند، از حقوق برابر مسلمانی برخوردار نبودند. یکی از اقدامات امام سجاد (ع) خرید این بردگان و تربیت‌شان و بعد آزادسازی آن‌ها بود. بسیاری از این بردگان تبدیل به شخصیت‌های اسلامی شدند. گفته می‌شود امام سجاد (ع) نزدیک به هزار برده را خرید و آن‌ها را از نظر شخصیتی تربیت و پرورش کرد چنانچه به تأسی از جد خودشان علی بن ابی‌طالب شب‌ها به فقرا رسیدگی می‌کرد. تا زمان شهادت امام سجاد (ع) شناختی از ایشان نداشتند. یکی از اقدامات امام سجاد (ع) خرید این بردگان و تربیت‌شان و بعد آزادسازی آن‌ها بود. بسیاری از این بردگان تبدیل به شخصیت‌های اسلامی شدند. گفته می‌شود امام سجاد (ع) نزدیک به هزار برده را خرید و آن‌ها را از نظر شخصیتی تربیت و پرورش کرد.

امام سجاد (ع) از ادعیه جهت اشاعه فضایل اهل‌بیت (ع) استفاده کرد

همچنین امام سجاد (ع) به دلیل جوّ اختناق عصر بنی‌امیه، مجبور شدند بسیاری از آموزه‌ها را در قالب دعا بیان کنند. مضامین دعا‌های امام سجاد (ع) دعا‌های انسان ضعیفی که بخواهد برای برآورده شدن حاجات دست به دعا بردارد، نیست بلکه امام سجاد (ع) از دعا به عنوان قالبی برای بیان حقایق اسلامی استفاده کرد. امروز وقتی ما دعا‌های امام سجاد (ع) را بررسی می‌کنیم، مضامین توحیدی و نبوت‌شناسی دارد؛ یعنی با خواندن این دعا‌ها می‌توانیم با مقام و فضایل پیامبر اسلام (ص) و جایگاه ایشان آشنا شویم.

همچنین این ادعیه دارای مضامین امام‌شناسی است؛ یعنی بیان معارف اهل‌بیت (ع) و مقام ایشان نزد خداوند و مقامی که ائمه باید نزد مسلمانان داشته باشند و نیز بیان این نکته که اهل‌بیت (ع) وارثان پیامبرند در مضامین مناجات‌های امام سجاد (ع) نهفته است. این مضامین به قدری فراوان است که موضوع تحقیقات دانشجویان در زمینه مقالات و پایان‌نامه‌ها شده است؛ مثلاً امامت در دعا‌های امام سجاد (ع) بر مبنای صحیفه سجادیه نمونه‌ای از آنهاست.

حقوق بشر غربی چکیده رساله حقوق امام سجاد (ع) است

شاید امکان برگزاری مناظرات مذهبی برای اثبات مقام امامت نداشت. اینگونه مناظرات اتفاق در زمان باقر (ع) به بعد افتاد. زیرا همان طور که عرض کردم، عصر امام سجاد (ع) دشمنان اجازه چنین کار‌هایی نمی‌دادند و جوّ اختناق‌آمیزی ایجاد کرده بودند. امروز آنچه در روایات امام سجاد (ع) در موضوعات گوناگون وارد شده است، در زمان ما به وسیله عزیزالله عطاردی در کتاب "مسند الامام السجاد" گردآوری شده است.