مواجهه جمهوری اسلامی با پدیده‌های نو؛ از فتوای «تغییر جنسیت» تا «شبیه‌سازی»
رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم از فاقد احساس نبودن جمهوری اسلامی در برابر پدیده‌ها و موقعیت‌های نوبه‌نو سخن گفتند. در این گزارش نگاهی به برخی نوآوری‌های فقهی خواهیم داشت.
خبرگزاری تسنیم: بیانیه «گام دوم انقلاب اسلامی» که بعد از ۲۲ بهمن امسال و از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی منتشر شد، سرآغاز فصل جدیدی در جمهوری اسلامی است، فصلی که از این پس باید با امید و تکیه بر جوانان بر مشکلات گذشته و ناکامی‌ها غلبه کرد و این کار جز با شناخت نقاط ضعف و قوت ۴۰ ساله انقلاب میسر نمی‌شود.
در راستای تبیین این بیانیه، در سلسله گزارش‌هایی به بررسی بند‌هایی از این بیانیه می‌پردازد تا شناخت رهنمود‌های رهبر انقلاب در شروع فصل جدید جمهوری اسلامی راحت‌تر صورت گیرد.
در ادامه، ششمین گزارش را با موضوع نحوه برخورد جمهوری اسلامی با پدیده‌های نو می‌خوانید:
رهبر معظم انقلاب در بندی از بیانیه گام دوم انقلاب می‌نویسند: «جمهوری اسلامی، متحجر و در برابر پدیده‌ها و موقعیت‌های نوبه‌نو، فاقد احساس و ادراک نیست، اما به اصول خود به‌شدت پایبند و به مرزبندی‌های خود با رقیبان و دشمنان به‌شدت حساس است...».
یکی از علل متحجر نبودن جمهوری اسلامی در برابر پدید‌های نوظهور، وجود «فقه پویا» و عنصر «اجتهاد» در اندیشه شیعه و اعتقاد امام خمینی (ره) و همچنین رهبر معظم انقلاب به آن است. امام خمینی در منشور روحانیت که از آن به‌عنوان "تعیین استراتژی نظام جمهوری اسلامی ایران" یاد می‌شود و خطاب به روحانیون، مراجع، مدرسین، طلاب و ائمۀ جمعه و جماعات نوشته شده بود، دراین‌باره می‌نویسند: «در مورد دروس تحصیل و تحقیق حوزه‌ها، اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی‌دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است، ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست، زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسئله‌ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به‌ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند، بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است، واقعاً موضوع جدیدی شده است که قهراً حکم جدیدی می‌طلبد».
امام خمینی در منشور روحانیت اعلام می‌کنند که زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند
حرکت امام خمینی در حوزه و آغاز دروس ولایت فقیه سال ۴۸ در نجف، در شرایطی که فق‌ها کمتر به مقوله فقه حکومتی می‌پرداختند، نشان از اندیشه اجتهاد پویا در ایشان بود. یکی از لوازم حکومت دینی با توجه به مقتضیات زمان و مکان، مسئله «احکام ثانویه» است. امام خمینی پس از پیروزی انقلاب احکام ثانویه را نیز از احکام الهی برمی‌شمردند و در دیدار با نمایندگان مجلس شورای اسلامی می‌فرمایند "احکام ثانویه برای همین معناست که گاهی یک مسائلی در جامعه‌ها پیش می‌آید که باید یک احکام ثانویه‌ای در کار باشد، آن هم احکام الهی است، منتها احکام ثانویۀ الهی است. ما باید درصدد این معنا باشیم که اگر رأی به یک پیشنهادی می‌دهیم، توجه بکنیم که ما تحت تأثیر یک مکتبی از مکتب‌های دنیا واقع نشویم، ما تحت تأثیر قرآن باشیم". ۱۳۶۱/۱۱/۰۴
یکی دیگر از نوآوری‌های فقهی امام خمینی، فتوای ایشان درباره «تغییر جنسیت» بود که برای اولین‌بار در اسلام یک فقیه حکم به مشروعیت این عمل می‌دهد. امام خمینی سال ۴۳ در تحریرالوسیله این مسئله را ذیل «مسائل مستحدثه» مطرح می‌کند و می‌نویسد "تغییر جنس دادن مرد به زن و بالعکس تغییر جنس زن به مرد، همچنین اقدام شخص خنثی به‌منظور ملحق شدن به یکی از دو جنس، ظاهراً حرام نیست". (تحریرالوسیله، ج. ۲؛ البحث حول المسائل المستحدثه، مبحث "و منها تغییر الجنسیة" مسأله ۱)
پس از انقلاب، در سال ۱۳۶۴ شخصی به‌نام "فریدون ملک‌آرا" با حضور در بیت امام خمینی در جماران، با بیان این استدلال که از نظر روانی خود را یک زن می‌داند، از ایشان برای تغییر جنسیت کسب تکلیف کرده و امام نیز پس از تأیید پزشکان متخصص، به او اجازه چنین کاری را داد.
در فتوای معروف حلیت شطرنج نیز امام خمینی قواعد سنتی حوزه را شکاندند و حلّیت این بازی را در صورتی که برد و باختی در میان نباشد و قمار محسوب نشود، اعلام کردند. ایشان در فتوایی هم درباره خرید و فروش آلات موسیقی فرمودند: "خرید و فروش آلات مشترکه به‌قصد منافع محلّله آن اشکال ندارد". ۱۳۶۷/۰۶/۱۹ یکی از نوآوری‌های فقهی امام خمینی فتوای ایشان درباره «تغییر جنسیت» بود که برای اولین‌بار در اسلام یک فقیه حکم به مشروعیت این عمل می‌دهد. امام خمینی سال ۴۳ در تحریرالوسیله این مسئله را ذیل «مسائل مستحدثه» مطرح می‌کند
پایبندی به فقه پویا و اجتهاد در اندیشه‌های آیت‌الله خامنه‌ای نیز برجسته است. ایشان سال ۷۰، در آغاز درس خارج فقه خود می‌فرمایند "ما باید به فقه عمق ببخشیم. از سطحی‌نگری در فقه بایستی پرهیز بشود. امروز فقه ما باید از فقه زمان شیخ و شاگردان شیخ و شاگردان شاگردان شیخ ــ که بزرگان دوره‌ی ماقبل ما هستند ــ عمیق‌تر باشد. در مسائل، ما به‌هیچ‌وجه نباید سطحی فکر کنیم. باید به فقه پیچیدگی و عمق ببخشیم، این، یک بعد از ابعاد پیشرفت فقاهت است".
در مسئله «شبیه‌سازی» که جزو مسائل مستحدثه به‌حساب می‌آمد، فتوای رهبر معظم انقلاب موجب شد تا این دانش در ایران رشد و گسترش پیدا کند.
حمید گورابی، رئیس پژوهشگاه رویان درباره نظر آیت‌الله خامنه‌ای در مصاحبه چندسال پیش با تسنیم چنین گفته است: زمانی که قصد داشتیم به مسائل سلول‌های بنیادی و شبیه سازی ورود پیدا کنیم مرحوم کاظمی گزارشی را برای مقام معظم رهبری در این زمینه تهیه کردند و از ایشان خواستند که از نظر کارشناسی اجازه این کار داده شود... پاسخ مقام معظم رهبری به این نامه به این شرح است: «به این دوستان بگویید با همت و پشتکار هدف‌های بزرگ این تحقیقات را دنبال کنند و این ثروت هنگفت انسانی را برای خود و کشور محقق نمایند. باید مواظب باشند که ساختن قطعات یدکی انسان به ساختن خود انسان منتهی نشود».
آیت‌الله خامنه‌ای در بازدید از پژوهشگاه رویان
در واقع مقام معظم رهبری در زمینه شبیه سازی، ضمن اعلام حمایت از ورود به این عرصه صرفاً موضوع شبیه سازی انسان را رد کردند.
پژوهشکده رویان از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مرکز جراحی محدود با هدف ارائه خدمات درمانی به زوجهای نابارور و پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری و ناباروری توسط مرحوم دکتر سعید کاظمی آشتیانی و گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران تأسیس شده بود.
طرح شبیه‌سازی برای اولین بار در این پژوهشگاه در سال ۸۳ آغاز شد و در سال ۱۳۸۵ نخستین گوسفند شبیه‌سازی‌شده ایران و خاورمیانه با وزن تقریبی ۳ کیلوگرم متولد، ولی بعد از ۵ دقیقه تلف شد. ۹ مهرماه ۱۳۸۵ در ساعت ۳۰ دقیقه بامداد تلاش جهادگران پژوهشگاه رویان در اصفهان به‌ثمر نشست و گوسفند شبیه‌سازی‌شده دیگری متولد شد که "رویانا" نام گرفت.
فتوای رهبر معظم انقلاب درباره حرام بودن تولید بمب اتم که مورد حمایت سایر مراجع شیعه قرار گرفت نیز موجب شد تا بهانه از دست کشور‌های غربی برای متهم کردن ایران به تولید سلاح هسته‌ای گرفته شود و از طرفی فعالیت‌های صلح‌آمیز برای توسعه این دانش ادامه یابد.
آیت‌الله خامنه‌ای در پیامی به نخستین کنفرانس بین‌المللی خلع سلاح و عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای در تهران، استفاده از هرگونه سلاح کشتار جمعی را «نقض جدی مسلم‌ترین قواعد بشردوستانه و مصداق بارز جنایت جنگی» خواندند و به میهمانان خارجی یادآور شدند که افزون بر سلاح هسته‌ای، دیگر انواع سلاح‌های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می‌شوند.
مجموعه نظرات امام خمینی و آیت الله خامنه‌ای نشان می‌دهد باب رویارویی با پدیده‌ها و عرصه‌های جدید علمی در جمهوری اسلامی باز است و با استفاده از عنصر فقه پویا و بررسی مسائل در شرایط زمانی و مکانی متفاوت، بسیاری از علومی که در عصر جدید توسط بشریت کشف شده، مورد مداقه قرار می‌گیرد. تأسیس دفتر "فقه معاصری" در حوزه در سال‌های اخیر نیز گام مهمی برای نوآوری فقهی در موضوعات مختلف علمی، سیاسی، اقتصادی و... است.