قبل انقلاب «فروشی» بود؛ بعد انقلاب «هدیه» شد +تصاویر

خبرگزاری فارس: حدود ۲۰۰ سال پیش برای نخستین بار در دنیا خون یک انسان به انسانی دیگر منتقل شد و نتیجه نسبتاً رضایت‌بخش بود. از آن زمان دانش انتقال خون با آزمون و خطا همراه بود و از طریق اکتشافات پزشکی پیشرفت کرد تا اینکه درنهایت امکان انتقال خون به‌صورت ایمن مهیا شد.

از سابقه انتقال خون در ایران اطلاعات جامعی در دسترس نیست، ولی گویا این کار در دهه ۲۰ در بیمارستان‌های ارتش، شرکت نفت و سینا در تهران انجام می‌شد. از سال ۳۱ بانک خون ارتش راه‌اندازی شد و اولین مرکز مستقل خون‌گیری سازمان شیر و خورشید سرخ نیز در سال ۴۱ در خیابان ناصرخسرو جنب دارالفنون آغاز به فعالیت کرد. بانک خون ارتش در این حوزه پیشگام بود و در دهه ۴۰ برای نخستین بار با کمک انستیتو پاستور ایران به پالایش خون و تهیه فرآورده‌هایی نظیر گلبول قرمز و پلاسما و پلاکت خون پرداخت. نخستین مرکز بزرگ خون‌گیری طی دهه ۴۰ در بیمارستان هزار تختخوابی سابق راه‌اندازی شد. سازمان انتقال خون ایران نیز مردادماه سال ۵۳ تأسیس شد و از آن زمان ۹ مرداد شد روز اهدای خون. اما طی همه این سال‌ها انتقال خون با یک مشکل جدی اجتماعی همراه بود؛ خون فروشی!

خون‌فروشی در سینما!

نخستین تجربه‌های تلخ خون فروشی در دهه ۴۰ اتفاق افتاد و تا دهه ۵۰ ادامه داشت. فیلم سینمایی «دایره مینا» ساخته «داریوش مهرجویی» به همین موضوع تلخ اشاره دارد. در این فیلم که در سال ۵۳ ساخته شد و تا سال ۵۶ توقیف بود «عزت‌الله انتظامی» نقش مردی سودجو با نام سامری را بازی می‌کند که فقرا، معتادان، کارگران بیکار شهرستانی و... را برای خون‌فروشی به بیمارستان می‌برد و هر بار ۲۰ تومان به آنان می‌پردازد. خودش، اما مبلغ بیشتری دریافت می‌کند و کارش همین است! این فیلم بعد‌ها توسط مسئولان سازمان انتقال خون به‌عنوان یکی از دلایل اصلی تأسیس این سازمان معرفی شد.

خون بده، مرخصی بگیر!

وضعیت خون فروشی و حاشیه‌های دردناکش در کلام دکتر «فریدون اعلاء»، از نخستین بنیان‌گذاران سازمان انتقال خون ایران چنین منعکس شده است: «سال ۴۲ هرروز صبح که سر کار می‌آمدم در بیمارستان خون‌فروشان حرفه‌ای را می‌دیدم که توسط یک واسطه جمع شده بودند. می‌دیدم که افراد رنگ‌پریده، ضعیف و اغلب معتاد که از محروم‌ترین قشر جامعه بودند برای فروش خون خود حاضرشده بودند. از این افراد بدون آزمایش خون‌گرفته می‌شد و تمام مراکز درمانی و بیمارستان‌ها و سازمان شیر و خورشید آن زمان نیز از همین طریق خون تهیه می‌کردند که ازنظر اخلاقی و بهداشتی مایه شرمندگی بود. حتی در ارتش از سرباز وظیفه خون می‌گرفتند و به‌جایش ۷۲ ساعت به وی مرخصی می‌دادند.»

بنا به اسناد و شواهد وضعیت در همه بیمارستان‌ها و مؤسسات خصوصی خون‌گیری به همین ترتیب بوده است و خریدار اصلی خون نیز بانک خون ارتش و سازمان شیر و خورشید سرخ. از همه اسفبارتر وضعیت خون‌فروشانی بود که گروه‌های خونی کمیاب داشتند. این افراد پولی بیشتری از واسطه‌ها دریافت می‌کردند و گاهی بیش از یک‌بار در هفته خون می‌دادند تا جایی که خون دریافت شده از آنان کمی گلبول قرمز داشت و باقی پلاسما بود. همین مشکلات و البته اجبار ارتش به خون‌گیری از سربازان این تفکر نادرست را در جامعه پدید آورد که اهدا خون برای سلامتی مضر است.

نخستین حضور اجتماعی سلبریتی‌ها

تا سال ۵۷ علاوه بر تهران در شهر‌های شیراز و مشهد و اهواز پایگاه‌های انتقال خون داشتند. اما همچنان نبود داوطلب برای اهدای خون مشکلی عمومی بود. محل اولیه سازمان انتقال خون نیز در خیابان ویلا (استاد نجات‌اللهی فعلی) قرار داشت و همچنان خون‌گیری از سربازان از طریق اعزام گروه‌های سیار به پادگان‌ها منبع اصلی تأمین خون بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال ۵۸ سازمان انتقال خون ایران به وزارت بهداری واگذار شد. با آغاز جنگ تحمیلی در سال ۵۹ میزان نیاز به خون در کشور جهش کرد و مشارکت عمومی در اهدای خون نیز افزایش یافت. خون «هدیه» شد و اهدای خون کار خیر و مایه ثواب. در سال‌های دفاع مقدس هیچ‌گاه کشور با کمبود خون مواجه نشد و هرگاه به خون نیاز بود فقط کافی بود به مردم اطلاع‌رسانی شود. جالب اینکه نخستین حضور چهره‌ها پس از انقلاب در فعالیت‌های اجتماعی در این عرصه رقم خورد و اهدای خون توسط ورزشکاران، هنرمندان و... به تصویری آشنا برای مردم در رسانه‌ها تبدیل شد.

تحول در نظام انتقال خون

طی سال‌های دفاع مقدس شور همگانی برای کمک به مجروحان جبهه‌ها انتقال خون در ایران را وارد مرحله جدیدی کرد و فرهنگ جدیدی برای اهدای خون متولد شد. سال ۶۳ طبق مصوبه مجلس برای سازمان انتقال خون اساسنامه جدید و تشکیلات یکپارچه تعریف شد تا این سازمان به‌عنوان تنها متولی تأمین فرآورده‌های خونی در کشور فعالیت کند. بر این اساس فعالیت‌ها و امکانات مرتبط با انتقال خون در سازمان هلال‌احمر به همراه کارکنان این بخش‌ها نیز به سازمان انتقال خون واگذار شد. در سال ۶۷ مرکز انتقال خون استان تهران تأسیس شد و به‌تدریج راه‌اندازی مراکز انتقال خون در سایر استان‌ها در دستور کار قرار گرفت تا شبکه‌ای گسترده برای اهدای خون در سراسر کشور مهیا شود. طی سال ۶۷ در تهران اهدای ۱۸۶ هزار واحد خون ثبت‌شده است که نسبت به جمعیت آن روز‌های پایتخت رقم بالایی محسوب می‌شود.

استاندارد جهانی خون اهدایی ایرانیان

طی دهه‌های ۷۰ و ۸۰ دانش و امکانات مرتبط با فرآورده‌های خونی همگام با سایر حوزه‌های علوم پزشکی در ایران پیشرفت کرد. اغلب شهر‌های بزرگ و حتی شهر‌های کوچک کشور به امکانات انتقال خون مجهز شدند تا تأمین مستمر خون سالم برای همه نیازمندان خون ممکن شود. امروزه ۲۰۶ مرکز خون‌گیری و تهیه فرآورده‌های خونی در تمامی مراکز استان‌ها و شهرستان‌های ایران فعال‌اند که اغلبشان به امکانات کامل برای آزمایش‌های غربالگری و کنترل کیفی خون مجهزند. علاوه بر آن انتقال خون به رویه‌ای فرهنگی در جامعه ایرانی تبدیل‌شده است. مشارکت ایرانیان در اهدای خون در حد استاندارد جهانی و در برخی سال‌ها بالاتر از آن است. خون اهدایی ایرانیان نیز یکی از سالم‌ترین خون‌های دنیاست، چون آزمایش‌های اجباری متعددی ازجمله آزمایش ایدز، هپاتیت، سفلیس و... بر روی آن انجام می‌شود.

استان‌های رکورددار اهدای خون

همین حالا وضعیت انتقال خون در ایران چگونه است؟ طی ۶ ماه اول سال ۹۷ بیش از یک‌میلیون و ۳۶۶ هزار اهداکننده به مراکز اهدای خون مراجعه کرده‌اند و از این افراد یک‌میلیون و ۷۸ هزار واحد خون دریافت شده است. استان‌های تهران، فارس، خراسان رضوی و اصفهان بیشترین میزان اهدای خون را داشته‌اند، اما رکورد اهدای خون مستمر در ایران متعلق به استان‌های سمنان، یزد، بوشهر و خراسان شمالی است. در ایران حدود ۹۰درصد خون‌های اهدایی به گروه‌های خونی مثبت تعلق دارند و خون‌های گروه‌های منفی همچنان کمیاب‌ترند. دیگر اینکه میزان اهدای خون بانوان ایرانی کمتر از استاندارد‌های جهانی است. با این‌حال بانوان استان‌های لرستان، مرکزی و کردستان رکورددار اهدای خون هستند.

بنا به تجربه در ایران طی فصل سرما مردم کمتر خون می‌دهند. این کمبود نسبی خون گاهی طی ایام نوروز دردسرساز می‌شود؛ چون به دلیل افزایش تصادفات جاده‌ای در ایام نوروز به خون بیشتری نیاز است.

سن اهدای خون در ایران ۱۸ تا ۶۰ سال است و مردان ۴ بار در سال و بانوان ۳ بار در سال می‌توانند خون اهدا کنند. وزن اهداکننده خون باید بالای ۵۰ کیلوگرم باشد.