آیا افزایش بارش‌ها خبر از پایان خشکسالی می‌دهد؟
حال و روز خوب زمین و آسمان و جاری شدن هرزآب از سوی افغانستان به دریاچه هامون این مسأله را به ذهن می‌آورد که آیا دوره ۳۰ ساله خشکسالی به پایان رسیده و از امسال شاهد بازگشت اقلیم خواهیم بود؟
روزنامه ایران: حال آسمان خوب است آن قدر خوب که از اول مهر تا روز ۲۳ بهمن بیش از ۲۶۷ میلیارد متر مکعب باران و برف باریده و نسبت به سال گذشته با افزایش ۲۶۰ درصدی بارندگی روبه‌رو بوده‌ایم. این آمار نشان می‌دهد ارتفاع بارندگی‌ها ۱۶۲ میلیمتر بوده و این میزان نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت با ۳۱ درصد افزایش روبه‌رو بوده است.
بر اساس داده‌های آماری سازمان هواشناسی، در سال جاری زراعی بیشترین درصد افزایش بارش با ۸۶۷ درصد مربوط به خراسان جنوبی بوده و کمترین افزایش نیز در اردبیل با کمتر از یک درصد اتفاق افتاده است.
بعد از خراسان جنوبی، استان‌های چهار محال و بختیاری، خراسان رضوی، کهگیلویه و بویراحمد و ایلام بالاترین بارش‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان استان سیستان و بلوچستان که سال گذشته سهم بسیار اندکی از بارش‌ها را داشت امسال با ۲۰ میلیمتر بارندگی افزایش ۳۷۲ درصدی را تجربه کرده ولی نسبت به مدت مشابه درازمدت با کاهش ۶۴ درصدی بارندگی روبه‌رو بوده است.
اما این حال و روز خوب زمین و آسمان و جاری شدن هرزآب از سوی افغانستان به دریاچه هامون این مسأله را به ذهن می‌آورد که آیا دوره ۳۰ ساله خشکسالی به پایان رسیده و از امسال شاهد بازگشت اقلیم خواهیم بود؟ برخی از کارشناسان عنوان می‌کنند اقلیم پیچیده‌تر از آن است که با چند بارش بتوان به چنین نتیجه‌ای رسید و در مقابل تعدادی از کارشناسان معتقدند وضعیت بهتر خواهد شد و بارش‌ها نشانگر پایان خشکسالی است و افزایش ۲ تا ۳ برابری برف و باران نسبت به سال گذشته و حتی افزایش ۳۰ درصدی نسبت به میانگین درازمدت خود گواه این ادعاست.
مهندس محمدطالب حیدری، کارشناس ارشد هواشناسی و رئیس سابق اداره هواشناسی استان کردستان درباره وضعیت بارندگی‌ها می‌گوید: «به طور کلی همه عادت دارند درباره آب و هوا تفسیر خود را ارائه کنند. برخی از رسانه‌های آن طرف آبی با افرادی مصاحبه می‌کنند که فاقد صلاحیت لازم علمی هستند. این افراد متأسفانه عادت دارند همواره اوضاع را تیره و تار و مأیوس‌کننده جلوه دهند. در داخل کشور هم برخی مقامات که دارای پیشینه تخصص در حوزه آب یا کشاورزی هستند، بدون اطلاع از پیچیدگی اقلیم، گوی سبقت را از رسانه‌های خارج ربوده و با هدف ترساندن مردان سیاست، هر مشکلی را به تغییر اقلیم نسبت می‌دهند. این اظهار نظرها گاهی با هدف مجاب کردن دولت برای اختصاص بودجه بیشتر صورت می‌گیرد و تا جایی که امکان داشته باشد، ملات کار غلیظ‌تر میشود.
البته بسیاری از همین افراد از تغییر اقلیم چیزی جز تجربه شخصی نمی‌دانند؛ تجربیاتی مانند برف‌روبی در ایام جوانی یا سرماهای قدیم که اغلب به دهه چهل و نیمه اول دهه پنجاه شمسی برمی‌گردد. اگر پیش‌بینی‌های این گونه نظریه‌پردازان درست بود، تمدن ایرانی قرن‌ها پیش دچار چالش جدی شده بود. اما به باور اینجانب در این مباحث، پیش‌بینی دقیق با برخی تجربه‌های شخصی میسر نیست. بحث تغییر اقلیم در کشور ما بیش از حد جدی گرفته شده. محافل دانشگاهی که از تبیین پدیده‌های اقلیمی عاجزند، هر بروز «حدی» اقلیم مانند سرما یا سیل را به تغییر اقلیم نسبت می‌دهند. البته قطعاً تغییر اقلیم در این برهه کوتاه عمر ما رخ داده است اما نمی‌توان نتیجه‌گیری کرد که تغییر اقلیم حاصل تأثیر بشر بر ترکیب هواست یا ناشی از دگرگونی و تغییر آرام و کند خود جو زمین است یا ترکیبی از این دو و این که آیا این تغییرات دوره‌ای بوده و ممکن است دوره‌های پر بارش و سرد دوباره ظاهر شوند؟
واقعیت آن است که نوسان آب و هوا از هزاران سال قبل ویژگی بیشتر گستره کشور ما بوده که می‌توان شواهد آن را در آثار و داغ آب‌های به جای مانده سیل‌ها یا اخبار رسیده از تاریخ درک کرد. البته آن چه امروز پاشنه آشیل ما در بحث اقلیم و بویژه آب و خشکسالی است در هوا جای ندارد بلکه در زمین باید به دنبال آن گشت، در توسعه‌های بدون برنامه محصولات آب‌بر و حفر بی‌مزه هزاران حلقه چاه مضاف بر ظرفیت آبخوان‌ها.»
بارش برف هفته گذشته در روستاهای اطراف یزد، بارش پی در پی برف در خراسان شمالی، بارندگی در استان‌های فارس و اصفهان و بوشهر و هرمزگان و سیستان و بلوچستان و پر شدن ۷۰ درصدی ۱۷۸ سد در مناطق جنوب شرق، جنوب و مرکز کشور این پرسش را مطرح می‌کند که اگر کشورمان دچار خشکسالی است چرا از اول سال تاکنون بارش‌های خوبی را تجربه کرده‌ایم و مدام می‌گوئیم که بحران آب داریم؟ مگر بارندگی‌های دی و بهمن ماه باعث طغیان رودخانه‌های فصلی و دائمی در استان‌های لرستان و خوزستان و سیستان و بلوچستان نشده است؟
دکتر یوسف مرادی، اقلیم شناس و معاون طرح و توسعه آب منطقه‌ای استان چهارمحال و بختیاری بارندگی‌های اخیر در سراسر کشور را بیشتر شبیه به یک معجزه می‌داند و عنوان می‌کند کشورمان بیشترین افزایش دما را در کشورهای جنوب غرب آسیا و حتی دنیا با ۵ درجه افزایش تجربه می‌کند: «شکی نیست با تغییر اقلیم روبه‌رو هستیم و نمی‌شود گفت با یک سال بارندگی خوب، مشکل خشکسالی و کم بارشی کشورمان برطرف شده چون پارامترهای زیادی برای بررسی تغییر اقلیم داریم. کشورمان از هزاران سال پیش به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک زمین دچار خشکسالی‌های پی در پی بوده و اگر رشته کوه‌های زاگرس و البرز که باعث به تله افتادن ابرها میشود نبود ایران همانند کشورهای حاشیه خلیج فارس، بیابانی و شوره‌زار می‌شد. ما با خشکسالی‌های پی در پی دست و پنجه نرم کرده‌ایم و از طرفی افزایش دما و میزان تبخیر آب ما را با چالش جدی روبه‌رو کرده و باید با مدیریت صحیح از چالش‌های پیش‌رو پیشگیری کرد.
زمانی میانگین دمای سالانه کوهرنگ و زردکوه ۹ درجه بود ولی این مناطق افزایش ۴ تا ۵ درجه‌ای را تجربه می‌کند و همین افزایش دما منجر به کاهش حجم بارندگی شده است. به عنوان مثال ۳۰ سال پیش هر سانت برف معادل یک میلیون متر مکعب آب وارد سد زاینده رود می‌کرد ولی حالا این حجم به نصف رسیده. تا همین چند سال پیش از چهارمحال و بختیاری ۳۵ میلیارد متر مکعب آب به سوی کارون می‌رفت ولی در حال حاضر این حجم به ۶ میلیارد متر مکعب کاهش یافته است.»
مرادی عقیده دارد با تغییر اقلیم روبه‌رو هستیم و هدر دادن انرژی خود روی گرم شدن هوا و کاهش بارندگی تأثیرگذار بوده. وی می‌افزاید: «مصرف بیش از اندازه انرژی همچون سوخت و برق باعث گرم شدن هوا و از بین بردن شرایط مناسب برای بارندگی میشود. بنابراین بارندگی‌هایی که شاهدش هستیم یک معجزه است و آسمان با ما خوب بوده و این بارش‌ها تا فروردین‌ماه هم ادامه خواهد داشت ولی همچنان با چالش خشکسالی و کم بارشی روبه‌رو خواهیم بود.»
مرادی از پیشینه خشکسالی در فلات ایران می‌گوید: «شواهد نشان می‌دهد ۱۴۰۰ - ۱۳۰۰ سال پیش خلیج فارس به کلی خشک شده بوده و آب بسیاری از رودخانه‌ها به دریای عمان می‌ریخته. جالب است بدانید از غرب همدان تا غرب طبس دریاچه بزرگی به نام دریای ساوه وجود داشته و دریاچه دیگری هم در منطقه کرمان بوده و این دریاچه‌های آب شیرین محصول بارندگی‌های بسیار نبوده بلکه به خاطر پایین بودن دما و وجود یخچال‌های زیاد بوده است.»
تصور این که زمانی مردم کاشان، ساوه، همدان و کویر شهداد با قایق به سفر می‌رفته‌اند و نیمی از کشور را رودخانه‌های بیشمار و دریاچه‌ها پوشانده بوده‌اند، بیشتر به افسانه می‌ماند تا واقعیت اما اسناد و شواهد نشان می‌دهد چنین بوده و گذشتگان ما بدون دغدغه تأمین آب برای کشاورزی و باغداری به زندگی بی‌دردسری مشغول بوده‌اند.
فعلاً سدها پر است اما زیر پایمان خالی است. اقلیم از گرم شدن هوا و خشکسالی‌های سریالی خبر می‌دهد و آسمان کار خودش را می‌کند و معادلات را بهم می‌زند. شاید سال دیگر مثل امسال باران و برف درست و حسابی نبارد شاید هم بار دیگر غافلگیرمان کند کسی چه می‌داند.»