کدام بیماری بیشتر از جنگ جهانی قربانی گرفت
مشاور ۳ وزیر بهداشت با اشاره به موفقیت‌های کشور در جهت حذف و ریشه‌کنی بسیاری از بیماری‌ها در ایران گفت:متأسفانه اسلحه مهم و کارآمدی که در اواسط قرن بیستم در دنیا بر علیه میکروب‌ها کشف شده در حال نابودی است.
خبرگزاری فارس: در دهه‌های گذشته و قبل از انقلاب اسلامی بیماری‌های غیرواگیر غول چندسر و شاخی بود که سالانه بلای جان مردمان زیادی در کشور به ویژه کودکان می‌شد. بیماری‌هایی که امروز به خوبی با آن مقابله شده و ایران موفقیت‌های زیادی را با پوشش واکسیناسیون این بیماری‌ها بدست آورده است.
دکتر بیژن صدری‌زاده متخصص بیماری‌های عفونی که مشاور ۳ وزیر بهداشت از سال‌های ۷۹ تا ۸۸ بوده است و عمر خود را در راه ریشه‌کنی بیماری‌های مختلفی همچون مالاریا و فلج اطفال گذاشته، از اقدامات صورت گرفته در کشور برای نجات جان کودکان می‌گوید. کودکانی که دهه‌های پیش قربانی بیماری‌هایی می‌شدند که اکنون ریشه‌کن شده و اقدامات پیشگیرانه موثری در این راستا صورت گرفته است.
صدری‌زاده پزشک ۸۲ ساله ایرانی در سوابق خود مسئولیت‌هایی همچون عضو کمیته مشورتی برنامه ایمن سازی در سطح جهانی، عضو هیات اجرایی سازمان بهداشت جهانی و نائب رئیس گروه بین کشوری بررسی و تجدیدنظر در مقررات بهداشتی بین المللی دارد و اکنون عضو شورای اینده نگری و نظریه پردازی سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، عضو هیئت مدیره مجمع انجمن‌های علمی گروه پزشکی ایران و عضو کمیته کشوری ایمن سازی است.
در ارتباط با گذشته و حال کشور از لحاظ بیماری‌های مختلف عفونی و اقدامات و موفقیت‌های ایران در مقابله با آن و حوزه بهداشت به گفتگو نشستیم که جزئیات آن به شرح زیر است:
فعالیت خود را چگونه در حوزه بیماری‌های غیرواگیر آغاز کردید؟
زمانی که پزشک جوانی بودم در حوزه درمان فعالیت‌های خود را به صورت گسترده آغاز کردم. ۷ سال در روستا‌های کشور در استان سمنان با عشق به مردم و ایران به بیماران خدمت‌رسانی انجام دادم و ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ از سمنان به تهران منتقل شدم و در یکی از ادارات کل بهداری سابق تحت عنوان رئیس اداره مبارزه با بیماری‌های واگیر شروع به کار کردم.
در حوزه مقابله با بیماری‌هایی همچون فلج‌اطفال چه اقداماتی انجام گرفته و وضعیت ایران قبل و بعد از انقلاب به چه صورت بود؟
خوشبختانه در کشور ما برنامه ایمن‌سازی و واکسیناسیون کودکان جزو برنامه‌های موفق سال‌های پس از انقلاب بوده است و طی ۴۰ سال گذشته موفقیت‌های زیادی حاصل شده است. در ایران دو مؤسسه بزرگ تولید واکسن به اسم انستیتو پاستور وجود داشت که واکسن‌هایی همچون «ب ث. ژ» تولید کرده و پس از آن هپاتیت B. و مؤسسه دیگر انستیتو رازی بوده که در واکسیناسیون کشوری و تأمین واکسن‌های سنتی کودکان نقش داشته است و علیه ۶ بیماری معروف واگیر قابل پیشگیری با واکسن همچون دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، سرخک و فلج اطفال اقدامات مؤثری انجام گرفت.
از اوایل دهه ۶۰ این روند انجام می‌شد، ولی پوشش واکسیناسیون برای کودکان زیر یک سال ۳۰ درصد بود، ولی با تلاش‌های انجام گرفته از جمله گسترش شبکه‌های بهداشتی و درمانی کشور پوشش واکسیناسیون از سال ۹۵ به بیش از ۹۵ درصد رسیده است و اکنون حدود ۹۹ درصد است.
علت اضافه شدن واکسن تزریقی فلج اطفال چیست؟
در گذشته واکسن فلج‌اطفال برای کودکان ایرانی در سال‌های اول زندگی در ماه‌های دوم، چهارم و ششم و سپس در ۱۵ و ۱۸ ماهگی و یک نوبت ۶ سالگی ارائه می‌شد و از آنجایی که در دنیا مسئله ریشه‌کنی فلج اطفال مطرح شد و کشور ما در این زمینه فعال شده بود یک دوز واکسن با هدف ریشه‌کنی به برنامه واکسیناسیون کودکاناضافه شد.
سازمان بهداشت جهانی برای بدو تولد به کشور‌ها توصیه کرد یک دوز واکسن کمکی فلج اطفال به اطفال ارائه دهند هر چند که الان به توصیه کمیته کشوری ایمن‌سازی و سازمان جهانی بهداشت واکسن تزریقی فلج اطفال هم که در واقع ویروس فلج اطفال کشته و غیرفعال است در ۴ ماهگی در برنامه واکسیناسیون کودکان وارد کرده‌اند و حسن این واکسن این بوده که همراه با نوع خوراکی سبب می‌شود قدرت ایمن‌سازی کودکانی که این واکسن را دریافت می‌کنند، افزایش یابد.
آخرین موارد فلج اطفال در کشور مربوط به چه زمانی بوده است؟
آخرین موارد فلج اطفال در کشور در آذر ۷۹ بوده است که سه تا چهار مورد بود و از کشور‌های افغانستان و پاکستان وارد شد. بنابر این از سال ۷۹ به بعد دیگر هیچ مورد از بیماری فلج‌اطفال در کشور شناخته و گزارش نشده و از کشور‌های مجاور نیز وارد نشده است و باید سه سال از این مسئله می‌گذشت تا سازمان جهانی بهداشت تأیید کند کشور ما عاری از فلج‌اطفال است و در سال ۸۳ رسماً کمیسیون منطقه‌ای اعلام کرد ایران جزو کشور‌هایی به شمار می‌رودکه عاری از فلج‌اطفال است. بنابر این کشور ما از سال ۸۲ تا کنون به صورت کامل عاری از فلج‌اطفال است. بنابر این ۱۷ سال است که دیگر این بیماری را در کشور نداریم.
کدام بیماری‌های غیرواگیر به صورت کامل ریشه‌کن شده است؟
در دنیا هنوز دو کشور از نظر فلج‌اطفال بومی هستند و کشور‌های عضو سازمان جهانی بهداشت ۱۹۴ کشوراند که از این کشور‌ها فقط پاکستان و افغانستان بومی از لحاظ این بیماری هستند و طبق آخرین آمار افغانستان ۲۱ مورد در سال ۲۰۱۸ و پاکستان ۸ مورد فلج‌اطفال داشته است و اخیراً در سال ۲۰۱۹ چند مورد فلج در افغانستان و پاکستان شناسایی شده و این نشان می‌دهد این دو کشور هنوز فلج‌اطفال در آن‌ها بومی است و اگر شرایط طوری باشد که در سال ۲۰۲۰ افغانستان و پاکستان بیمار مبتلا به فلج‌اطفال نداشته باشند و سه سال از این گزارش بگذرد در سال ۲۰۲۳ جهانی عاری از فلج‌اطفال را خواهیم داشت و البته مجمع جهانی بهداشت باید این موضوع را تصویب کند.
در نتیجه بیماری فلج‌اطفال دومین بیماری عفونی خواهد بود که بعد از آبله در دنیا ریشه‌کن شده است. آبله ماه می ۱۹۸۰ ریشه‌کن شد و ان‌شاءالله فلج‌اطفال دومی خواهد بود و ما نیز تلاش می‌کنیم بتوانیم در کشور وضعیت خود را حفظ کنیم البته دستاورد‌ها در کشور ما در این زمینه به سادگی حاصل نشده است.
برنامه‌های واکسیناسیون تکمیلی در کشور ما نیز به خوبی انجام شده که واکسن روز‌های ملی ایمن‌سازی بوده که از سال ۷۳ شروع شده و ۵ سال تکرار شده است. بر اساس روز‌های ایمن‌سازی در همه نقاط کشور همه کودکان زیر ۵ سال بدون در نظر گرفتن برنامه واکسیناسیون قبلی آن‌ها باید دو دوز واکسن خوراکی فلج‌اطفال حداکثر به فاصله یک ماه دریافت می‌کردند و هر سال بیش از ۹ میلیون کودک این واکسن را دریافت کردند و نتیجه آن این بود که کشور ما از آذر ۷۹ به بعد خوشبختانه فلجی نداشته است.
آمار مرگ و میر کودکان به دلیل ابتلا به بیماری چگونه بود؟
در سال ۱۳۶۳ یک بررسی پژوهشی بین یونیسف و وزارت بهداری انجام گرفت و این پژوهش که درمیان ۱۰ درصد کودکان روستایی و شهری صورت گرفت نشان داد در آن زمان ۴۲ درصد از مرگ‌ها در کودکان زیر ۵ سال رخ می‌دهد که از کل مرگ‌های زیر ۵ سال ۸۰ درصد آن در کودکان زیر یکسال بود و یک ششم این افراد به علت بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن و ۶ بیماری قدیمی دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، سرخک، سل، فلج اطفال جان خود را از دست می‌دادند و یک پنجم آن‌ها به دلیل اسهال و یک ششم دیگر به علت بیماری‌های عفونی رایج که قابل پیشگیری به شمار می‌رفت، جان می‌باختند.
نتیجه این تحقیق باعث شد یکسال بعد در سال ۱۳۶۴ شبکه‌های نمونه در وزارت بهداری کار خود را آغاز و در هر استان یک شهرستان انتخاب تا شبکه بهداشت و درمان آن تکمیل شود. سال بعد از آن دو شهرستان انتخاب شد و آن زمان بودجه قابل ملاحظه‌ای مجلس برای این کار تصویب کرد و مبلغی حدود ۳۰ میلیون دلار در سال ۶۴ بود و این مسئله سبب شد دسترسی به شبکه بهداشتی درمانی در کشور بسیار افزایش یابد و اکنون حدود ۱۵ هزار خانه بهداشت، ۳ هزار و ۱۰۰ مرکز بهداشتی درمانی روستایی، ۲۱۰۰ مرکز شهری، از جمله دستاورد‌هایی است که در حوزه بهداشت حاصل شده است.
ماجرای واردات او. آر. اس به کشور چه بود؟
برنامه توسعه ایمن‌سازی در همان سال به صورت جدی انجام گرفت و پوشش ایمن‌سازی که ۳۰ درصد بود، اکنون به ۹۵ درصد رسیده است. از دیگر اقدامات انجام گرفته اجرای طرح کشوری مبارزه با بیماری‌های اسهالی بود که اساس آن توسعه آب آشامیدنی سالم، دفع بهداشتی فضولات، آموزش بهداشت، ترویج شیر مادر و... بود البته تهیه و توزیع ORS در این راستا بی‌تأثیر نبود.
با هواپیمایی که از سازمان جهانی بهداشت به ایران بازگشتیم ۲ میلیون بسته ORS از یونیسف برای ایران به کشور منتقل کردیم و این مسئله به خصوص برای کودکانی که تزریق سرم برای آن‌ها هنگام اسهال وجود نداشت بسیار مؤثر واقع شد. از طرفی پیدا کردن رگ در کودکانی که دچار اسهال و استفراغ شدید هستند مشکل بوده و محلول ORS بسیار ساده بود و با حل کردن یک بسته آن در یک لیتر آب جوشیده سرد شده در ۹۰ درصد از موارد از مرگ جلوگیری می‌کند و این مسئله در همه‌گیری وبا در بنگلادش ثابت شد و ORS با جبران آب الکتریکی از دست رفته در کودکانی که دچار اسهال و استفراغ شدید بودند جان آن‌ها را نجات می‌داد.
حذف چند بیماری در کشور با موفقیت صورت گرفته است؟
در زمینه مبارزه با بیماری‌های عفونی حاد تنفسی نیز اقدامات مؤثری انجام گرفت و کودکانی که دچار بیماری‌هایی در این دسته از جمله ذات‌الریه بودند، اقدامات مؤثری برایشان انجام گرفت و این مسئله نیز از جمله دلایل عمده کاهش مرگ و میر‌ها در میان کودکان بود.
دیفتری و سیاه‌سرفه در حال حاضر به ندرت وجود دارد و کزاز در سال ۲۰۰۰ در کشور ما حذف شد و اگر برای هر هزار مورد تولد زنده یک مورد کزاز نوزاد وجود داشته باشد اصطلاحاً می‌گویند آن کشور کزاز نوزادان را حذف کرده است.
در زمینه جذام نیز اگر از هر ۱۰ هزار نفر جمعیت کمتر از یک مورد باشد حذف شده تلقی می‌شود که این مسئله نیز جز دستاورد‌های ایران به شمار می‌رود. همچنین واکسن هپاتیت B. قبل از اینکه وارد برنامه ایمن‌سازی کشور شود مشکل بسیار جدی بود و در سال ۷۲ این واکسن در کشور ما رایج و در سال ۸۳ واکسن سرخک نیز تکمیل و واکسن تکمیلی سرخک، سرخچه، اوریون شکل گرفت و در حال حاضر تلاش می‌شود که سرخک و سرخچه مادرزادی نیز به مرحله حذف برسد
در کمیته کشوری ایمن‌سازی که بیش از ۳۰ سال از عمر آن در کشور می‌گذرد و بنده این چند سال عضو این کمیته بودم تلاش شده طبق توصیه اکید کمیته کشوری ایمن‌سازی، وزارت بهداشت جز برنامه ایمن‌سازی واکسن روتاویروس و پنوموکوک را وارد کند که واکسن روتاویروسی برای پیشگیری از اسهال در کودکان و پنوموکوک برای پیشگیری از ذات‌الریه است.
خوشبختانه وزارت بهداشت بر اساس توصیه کمیته کشوری از چند سال پیش واکسن هموفیلوس آنفلوآنزا نوع B. را به برنامه ایمن‌سازی کودکان به صورت رایگان اضافه کرد و اقدامات مؤثری از پیشگیری از مننژیت و ذات‌الریه پیشگیری می‌کند و ان‌شاءالله واکسن پنوموکوک و روتاویروس نیز به این برنامه اضافه خواهد شد.
کدام بیماری‌های نوپدید و بازپدید ایرانیان را تهدید می‌کند؟
بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن در کشور اقدامات بزرگی برای مبارزه با آن انجام شده و بسیاری از آن‌ها کنترل و حذف و برخی ریشه‌کن شده است. ولی امروزه بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید کشور‌ها را با چالش همراه کرده همچون تب خونریزی دهنده کریمه کنگو که در برخی از مناطق کشور مشکلی ایجاد کرده است.
همچنین هپاتیت B، C، E. جزو بیماری‌های نوپدید هستند و بیماری‌های نوپدید مالاریا یکی ازمشکلات به شمار می‌رود، سل و بیماری‌های آمیزشی، از بیماری‌هایی بوده که بازگشت کرده و باید برای آن‌ها تلاش شود که در حال حاضر در کشور ما مالاریا، HIV و سل مشکل به شمار می‌رود و اقدامات برای مقابله هرچه بیتشر و پیشگیری از آن در حال انجام است.
در ارتباط با مالاریا در کشور دلیل ابتلا این است که مناطق گرمسیری خاصی داریم که شرایط برای تکثیر هانوفل که ناقل انگلی مالاریا است وجود دارد و افراد در فصول گرم بیرون از اتاق خوابیده و در معرض گزش پشه قرار دارند بنابر این در مناطقی از جنوب کشور مردم را گرفتار می‌کند و هنوز حذف نشده و تلاش زیادی باید در جهت حذف آن صورت گیرد.
در حال حاضر بیماری‌های عفونی جدید همچون ایدز مردمان زیادی را در جهان گرفتار کرده است در مقابله با این بیماری عفونی چه پیشرفت‌هایی در کشور ما حاصل شده است؟
HIV اولین مورد آن در سال ۱۹۸۱ گزارش و در سال ۱۹۸۳ ویروس ایدز کشف و از سال ۱۹۸۵ به بعد آزمایشات سرولوژیک برای شناسایی افراد آلوده شناخته شد، در کشور ما اولین مورد ایدز در سال ۱۳۶۴ در یک کودک ۵ ساله که مبتلا به هموفیلی بود و فرآورده خونی دریافت کرده بود، شناسایی شد. البته در آن زمان در دنیا ویروس ایدز تازه شناخته شده بود.
این کودک به دلیل دریافت فرآورده خونی که از فرانسه وارد شده بود گرفتار این بیماری شد. در آن زمان در دنیا فرآورده‌های خون از لحاظ آلودگی به ویروس ایدز بررسی نمی‌شد و متأسفانه این کودک قربانی این مسئله شد و جان خود را از دست داد. پس از آن سازمان انتقال خون بررسی‌هایی انجام داد و نشان داد که ۲۰۰ فرد هموفیلی در کشور ما هستند که ۱۵ درصد آن‌ها آلوده به ویروس ایدز شده بودند. پس از آن برنامه‌های مبارزه با ایدز در همه دنیا از جمله کشور ما شکل گرفت و بنده نیز اولین فردی بودم که کمیته کشوری مبارزه با ایدز را در آن زمان در دهه ۶۰ راه‌اندازی کردم.
اساتید مختلفی از نقاط مختلف کشور عضو این کمیته شدند و اطلاع‌رسانی‌های گسترده‌ای انجام گرفت. در دهه‌های اول بیشترین موارد ایدز در کشور در میان معتادان تزریقی بود. همچنین ویروس ایدز از سه راه عمده خون و فرآورده‌های خونی، تماس جنسی، از مادر آلوده به ایدز به نوزاد هنگام تولد و بلافاصله پس از تولد منتقل می‌شود.
۸۰ تا ۹۰ درصد افرادی که در گذشته این ویروس به بدن آن‌ها وارد می‌شد از طریق فرآورده خونی آلوده و یا اعتیاد تزریقی بود. به تدریج با اطلاع‌رسانی‌های صورت گرفته و توزیع سرنگ‌های یکبار مصرف این مشکل کمتر شدهمچنین در آن زمان حدود ۹۰ درصد افرادی که مبتلا به ویروس ایدز می‌شدند مردان بودند و ۱۰ درصد زنان، ولی به تدریج شرایط بهبود یافت و ویروس ایدز انتقال آن از طریق اعتیاد کاهش و از سال گذشته مشخص شد که ۵۰ درصد مبتلایان از طریق اعتیاد تزریقی و ۵۰ درصد از طریق تماس جنسی مبتلا به ویروس ایدز شده‌اند. در حال حاضر بیش از ۵۰ درصد کسانی که دچار آلودگی ویروس ایدز شده‌اند از طریق تماس جنسی مبتلا شده و آمار آن‌ها در میان زنان اندک نیست.
علیرغم اطلاع‌رسانی‌ها هنوز ایدز به عنوان مشکل مهم در کشور ما مطرح است و البته برخی از مردم و مسئولان معتقدند که عمر ایدز در کشور ما بسیار اندک است و برخی نظر برعکس دارند که باید گفت: هر دو در حال اشتباه هستند و نباید نسبت به این قضیه بسیار بدبین و یا خوش‌بین بود. کشور ما از کشور‌هایی که در منطقه وجود دارد وضعیت بهتری دارد و به طور تقریب ایران جزء ۱۰ کشور خوب منطقه است.
وضعیت ایران در ارتباط با مقابله با بیماری آنفلوآنزا چگونه است؟
بسیاری از صحبت‌هایی که در مورد بیماری آنفلوآنزا مطرح می‌شود شایعاتی است که نمی‌توان آن را از لحاظ علمی تعریف کرد. آنفلوآنزا سه نوع ویروس مشخص داشته که هر کدام زیرگروه‌هایی دارد که هریک مشخصات خود را دارند و به طور کلی ویروس آنفلوآنزا ویروس قدیمی است که در سال ۱۹۱۸ از حدود ۱۰۰ سال پیش یک همه‌گیری از این بیماری در سراسر دنیا به وجود آمد و بیش از ۳۰ میلیون نفرتلفات داشت.
بعد از ۳۰ سال که گذشت همه‌گیری جهانی دوم اتفاق افتاد و این همه گیری‌ها تلفاتی که داشتند از مرگ و میر جنگ جهانی بیشتر بود. برهمین اساس سازمان جهانی بهداشت طی سال‌های گذشته همیشه نگرانی داشته همه‌گیری سوم در مورد آنفلوآنزا ایجاد شود، ولی خوشبختانه این اتفاق رخ نداده است، ولی باید توجه داشت آنفلوآنزا بیماری به شمار می‌رود که در همه جای دنیا در فصول سرد به ویژه به صورت موارد تب‌گیر و هم‌گیر‌های بزرگ و کوچک رخ می‌دهد.
کشور ما نیز از سایر کشور‌ها متفاوت نیست بنابر این باید انتظار داشت که آنفلوآنزا از اوایل پاییز تا آخر اسفند ماه و حتی تا اردیبهشت هم بروز یابد. خوشبختانه در ایران در طی سال‌های اخیر همه‌گیری بزرگ نبوده است و بیشتر موارد تب‌گیر و یا طغیان‌هایی از بیماری بوده است و اینکه گفته می‌شود افراد به کشور‌هایی همچون گرجستان و ... رفته‌اند و این بیماری را منتقل کرده‌اند دلیل موضوع نیست، زیرا ویروس همه جا است و در محیط زندگی انسان‌ها قرار دارد.
چگونه می‌توان در برابر آنفلوانزا در امان ماند؟
گروه‌های پرخطر در مقابل آنفلوآنزا لازم است که واکسن تزریق کنند البته تزریق یکبار واکسن به معنای مصونیت یک عمر در مقابل این بیماری نیست و همچون واکسن‌های سنتی مانند دیفتری، سیاه‌سرفه و سرخک عمل نمی‌کند و مدت مصونیت واکسن آنفلوآنزا ۶ تا ۹ است بنابر این زمان تزریق آن اگر اول فصل سرد و یا اول مهر باشد تا آخر اسفند فرد مصونیت خواهد داشت. حتی تا اواخر اردیبهشت نیز می‌تواند مصونیت ایجاد کند.
اگر واکسن آنفلوآنزا به مقدار کافی در دنیا تولید می‌شد لازم بود همه افراد نسبت به تزریق آن اقدام کنند، ولی واکسن به اندازه کافی وجود ندارد و کمتر از یک میلیارد دوز در سال تولید می‌شود و در واقع در دنیا از هر ۸ نفر برای یک نفر و اکسن وجود دارد. بنابر این سازمان جهانی بهداشت تزریق واکسن را اولویت‌بندی و طبقه‌بندی کرده است و افراد و گروه‌های پرخطر در اولویت قرار دارند که شامل کودکان زیر ۵ سال خصوصاً کمتر از دو سال، افراد بالای ۶۵ سال، افرادی که بیماری‌های قلبی و عروقی مزمن یا بیماری‌های مزمن دستگاه تنفسی دارند و همچنین زنان باردار و افرادی که در کادر بهداشتی، درمانی کار می‌کنند و در ارتباط با بیماران هستند، است.
البته آنفلوآنزا پرندگان یا آنفلوآنزا مرغی قابلیت انتقال به انسان داشته و در صورت انتقال خطر کشندگی بالایی دارد که با همکاری جهاد کشاورزی باید تلاش شود این نوع آنفلوآنزای مرغی رواج پیدا نکند.
بهترین راهکار برای مقابله با سرماخوردگی چیست؟
در مورد سرماخوردگی بسیاری از افراد فکر می‌کنند اگر دچار این بیماری شوند و علائمی همچون سرفه و گلودرد با آن‌ها همراه باشد حتماً باید آنتی‌بیوتیک مصرف کنند در حالی که این چنین نیست و سرماخوردگی بیش از ۲۰۰ نوع ویروس دارد و هیچ کدام از این ویروس‌ها در مقابل آنتی‌بیوتیک حساس نیستند و نباید برای آن‌ها آنتی‌بیوتیک به کار گرفته شود؛ بنابراین افراد حین سرماخوردگی باید استراحت کرده و با استفاده از مایعات زیاد و با استفاده از محیط مرطوب با این بیماری مبارزه کنند اگر تب داشتند استفاده از مسکن‌ها همچون استامینوفن و آسپرین برای آن‌ها تجویز می‌شود البته استفاده از آسپرین در افراد زیر ۱۸ سال که علائمی مشابه آنفلوآنزا دارند ممنوع است بنابر این به هیچ وجه در جوانان و نوجوانان در صورت وجود تب نباید از این دارو استفاده شود.
در ارتباط با مصرف آنتی‌بیوتیک در کشور تا کنون هشدار‌های زیادی اعلام شده است و گفته می‌شود مصرف این دارو در ایران بسیار بالا است چه تمهیداتی باید در این زمینه اندیشیده شود؟
اینکه افراد جامعه به داروخانه مراجعه می‌کنند و به راحتی بدون نسخه دارو‌های آنتی‌بیوتیک به آن‌ها عرضه می‌شود جای تأسف دارد گاهی مسئول داروخانه نیز به راحتی این دارو را در اختیار بیماران قرار می‌دهد و این مسئله بسیار غلط است از طرفی مردم تصور می‌کنند آنتی‌بیوتیک ضد تب است و اگر کسی تب کرد درمان آن با آنتی‌بیوتیک صورت می‌گیرد که پزشکان ما قطعاً این مسئله را تأیید نمی‌کنند چرا که مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک علاوه بر مشکلاتی که ایجاد می‌کند باعث مقاومت دارویی می‌شود و باعث می‌شود عوامل بیماری‌زا به آنتی‌بیوتیک مقاوم شوند و این از معضلات بزرگ دنیا است.
در صورتی که این مسئله ادامه یابد دیری نخواهد پایید که آن همه دستاورد در قرن بیستم که در زمینه کشف آنتی‌بیوتیک حاصل شده با مشکل مواجه شود. آنتی‌بیوتیک‌ها اسلحه بزرگی در مقابله با بیماری‌های عفونی بوده‌اند که باعث می‌شود کسی به دلیل بیماری‌های عفونی به راحتی جان خود را از دست ندهد و اگر استفاده بی‌رویه در این زمینه ادامه یابد متأسفانه اسلحه مهم و کارآمدی که در اواسط قرن بیستم در دنیا بر علیه میکروب‌ها کشف شد از بین می‌رود و جامعه پزشکی بدون سلاح در مقابل عوامل بیماری‌زا می‌شود و این نوعی فاجعه است.