تنها وارث شهردار تهران با خانه خود چه کرد؟+ عکس

خبرگزاری فارس: بالاتر از میدان حسن آباد در خیابان امام خمینی خانه‌ای قدیمی جای گرفته که روزگاری محمدتقی خان ملقب به احتساب‌المُلک که یکی از رجال دوره قاجار بوده، در آن زندگی می‌کرده و پس از آن پسرش محسن به زندگی در این خانه تاریخی و اصیل ادامه داده است.

با توجه به اینکه محمدتقی خان در اواخر دوره ناصرالدین شاه شهردار تهران بوده، ملقب به احتساب‌المُلک می‌شود و پس از آن در دوره مظفرالدین شاه وزیرمختار ایران در سوئیس و در دوره احمدشاه وزیر تشریفات می‌شود.

احتساب‌الملک ۱۲۰ سال پیش این خانه را بنا می‌کند و حاصل ازدواج او با شرف‌الملک دو فرزند پسر به نام‌های حسن و محسن بوده است، حسن مقدم بیشتر به دلیل نمایشنامه‌نویسی و نقد‌های ادبی‌اش در مجلات اروپایی شهرت داشته و نمایشنامه «جعفرخان از فرنگ برگشته» یکی از نمایشنامه‌های معروفی بوده که در ایران به صورت حرفه‌ای به اجرا درمی‌آید.

محسن مقدم تنها وارث احتساب‌المُلک

حسن مقدم مدتی در سفارت ایران در استانبول فعالیت می‌کرد و پس از آن در سفارت ایران در مصر فعال بود که در همین زمان مبتلا به سل می‌شود و در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی قبل از پدرش در سوئیس فوت می‌کند و همانجا هم به خاک سپرده می‌شود، به این ترتیب محسن مقدم تنها وارث پدر می‌شود و خانه مقدم به او می‌رسد.

اینجا خانه موزه مقدم، خانه پدری محسن مقدم است، وی یکی از اساتید دانشگاه تهران و از پایه‌گذاران پردیس هنر‌های زیبای دانشگاه تهران بوده است.

وی از دوران نوجوانی کلکسیونر بوده و مجموعه‌های مختلفی را جمع‌آوری می‌کرده که شامل سنگ، صدف، سکه، کارت‌پستال و مجموعه‌ای از آثار و اشیاء تاریخی است و طبق آنچه که خودش در خاطراتش نوشته، در اواخر دوره قاجار از دستفروش‌های کنار خیابان با پول توجیبی‌اش آثار خاص و نسخ خطی را که در آن بازار توسط یهودی‌ها به فروش می‌رسید، خریداری کرده است.

کلکسیونر جوانی که شاگرد ممتاز کمال‌الملک بود

محسن مقدم در دوران نوجوانی شاگرد ممتاز کمال‌الملک بوده و مدرک نقاشی خود را از مدرسه صنایع مستظرفه می‌گیرد و به توصیه کمال‌الملک راهی اروپا می‌شود تا نقاشی را به طور حرفه‌ای فراگیرد.

پس از آن راهی فرانسه می‌شود و سپس در کشور‌های مختلف اروپایی به موزه‌گردی می‌پردازد و در نهایت در بخش باستان‌شناسی موزه لوور پاریس تحصیل می‌کند، همانجا با همسرش «سِلما» که بلغارستانی، اما بزرگ‌شده فرانسه بوده ازدواج می‌کند و پس از آن به ایران می‌آید و در خانه پدری ساکن می‌شود.

محسن مقدم با همراهی همسرش «سِلما» اقدام به جمع‌آوری کلکسیون‌های بیشتر می‌کند و این کار را تا آخر عمر ادامه می‌دهد و هر چیزی که در این خانه ببینید، چه اشیاء داخل ویترین‌ها همچون سفالینه‌ها و مفرغ‌ها، چه کاشی‌ها و پای ستون‌هایی که در خانه از آن استفاده شده، تمام آن‌ها جزو کلکسیون‌های محسن مقدم است که آن‌ها را از داخل کشور یا خارج کشور خریداری کرده است.

۹۰ درصد تزئینات و کاشی کاری‌های خانه مقدم نمای قاجاری دارد

سعیده احمدی که خودش باستان شناسی خوانده و هم اکنون به عنوان راهنما در موزه مقدم فعالیت می‌کند، می‌گوید: نود درصد تزئینات خانه و کاشی کاری‌های آن نمای قاجاری دارد، از آنجایی که در دوره رضاشاه بنا‌های قاجاری زیادی به عمد تخریب می‌شد، محسن مقدم با پرداخت پول از کارگران می‌خواست تا بخش‌های کاشی و پایه‌های هر بنای تاریخی‌ای را که حال تخریب می‌شد یا به دلیل گذر زمان درحال تخریب بود، سالم دربیاورند، سپس آن‌ها را به خانه می‌آورد و در جای جای خانه از آن‌ها استفاده می‌کرد.

چرا محسن مقدم خانه خود را وقف دانشگاه تهران کرد؟

محسن و سِلما هیچ‌گاه بچه دار نشدند به همین جهت وی پیش از مرگ خود و در سال ۱۳۵۱ خانه را وقف دانشگاه تهران می‌کند، اما در وقف‌نامه خود عنوان می‌نویسد که «من این مجموعه را در درجه اول برای آشنایی دانشجویان باستان‌شناسی دانشگاه تهران وقف کرده‌ام و در درجه بعد، برای آشنایی مردم با فرهنگ و تاریخ ایران و تا زمانی که من و همسرم در قید حیات هستیم در این خانه زندگی می‌کنیم»، یعنی تا سال ۶۶ که خود محسن مقدم زنده بود و سال ۶۹ که همسرش سِلما زنده بود، در این خانه زندگی می‌کردند.

خانه مقدم در زمان قاجار دو بخش بیرونی و اندرونی داشته، عمارت بیرونی در ضلع جنوبی مخصوص غریبه‌هایی بوده که وارد منزل می‌شدند، البته به جای ستون‌هایی که الان به کار رفته، دیواری بوده که بخش بیرونی و اندرونی را جدا می‌کرده و فقط یک در برای رفت و آمد داشته، ساختمان اندرونی هم محل زندگی خانوادگی و حضور محارم بوده است.

ساخت «دیوار تجدد» با همکاری هوشنگ سیحون

بعد‌ها در دوره پهلوی، محسن مقدم دیوار را تخریب می‌کند و با همکاری هوشنگ سیحون «دیوار تجدد» را در ضلع شرقی حیاط اندرونی می‌سازد که در آن از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ استفاده کرده و دو پایه ستون قاجاری که از خانه‌های قاجاری آورده را به دیوار تجدد اضافه می‌کند، ستون‌ها در واقع تقلیدی از پایه فرشته و دیو چهل ستون اصفهان است.

بخش اندرونی، زمستان‌نشین و رو به آفتاب بوده، اما بخش بیرونی، تابستان‌نشین و پشت به آفتاب بوده است.

اتاق قاجار (زمستان نشین)

بیشتر تزئینات خانه مربوط به دوران قاجار است، اما از دوره‌های دیگر هم می‌توانیم تزئیناتی را مشاهده کنیم. از آنجایی که عمده تزئینات داخلی عمارت اندرونی در ضلع شمالی قاجاری بوده، محسن مقدم اسم یکی از اتاق‌ها را اتاق قاجار می‌گذارد.

استاد مقدم این محل را با آثار ارزنده‌ای از زندیه و قاجاریه همچون طاقچه گچ بُری زندیه از اصفهان و شومینه‌ای از استراحتگاه ناصرالدین شاهتزئین کرده است.

همچنین در اتاق قاجار تابلوی نقاشی از ناصرالدین شاه را می‌بینید، این تابلو جزو میراث خانوادگی مقدم‌ها بوده و، چون پدر و پدربزرگ وی از ملازمان دربار ناصرالدین شاه بودند، ناصرالدین شاه این تابلو را به خانواده آن‌ها هدیه کرده بود.

در بخش اتاق قاجار، دو ویترین از نشان‌ها و درجه‌هایی را می‌بینید که محسن مقدم دریافت کرده است، یکی از معروف‌ترین و مهمترین آن‌ها نشانی است که از شارل دوگل رئیس‌جمهور وقت فرانسه دریافت کرده است.

اتاق نشیمن

اتاق دیگر این موزه که به اتاق نشیمن شهرت دارد، محل زندگی محسن مقدم و همسرش بوده، نقاشی‌های محسن مقدم و برخی از لوازم شخصی خانه به نمایش گذاشته شده است.

یکی از نکات قابل توجه این است که بخشی که قبلا به عنوان انباری در خانه مقدم استفاده می‌شده، امروز مرمت و از آن برای نمایشگاه‌های دوره‌ای استفاده می‌شود، در قسمت دیوار بالایی سمت چپ این اتاق، یک مستطیل آجری را می‌بینید که با یک شیشه پوشانده شده است.

این بخش از دوره پیش از مرمت به عنوان بافت قدیمی، به عنوان تکه‌ای نمایشی به جای گذاشته شده تا وقتی بازدیدکننده به این سالن می‌آید، بداند که قبلاً این ساختمان به چه شکل بوده است.

سالن سفالینه

از قسمت انبار می‌توانید با پله‌هایی به سمت روی شیروانی و سالن سفالینه را ببینید که به تازگی افتتاح شده است، در این قسمت بخشی از سفال‌های عصر مفرغ و عصر آهن را مشاهده می‌کنید که تمام این‌ها را استاد مقدم با سرمایه شخصی خودش خریداری کرده است.

راهنمای مزه مقدم می‌گوید: برخی معتقدند که محسن مقدم در جریان کاوش‌هایی که انجام داده این اشیاء را پیدا کرده و با خود به تهران آورده، اما استاد مقدم در خاطرات خود عنوان کرده که در سفر به منطقه دیلمان، ۵۰۰ قطعه اشیائی را که از طریق کاوش به دست آمده بود، تحویل داده و در واقع تمام اشیائی که در مجموعه موجود است، آثاری است که وی از دستفروشان و قاچاقچیان عتیقه خریداری کرده، چرا که به این آثار علاقه شخصی داشته و نمی‌خواسته این آثار از ایران خارج شوند. سعیده احمدی می‌گوید: با توجه به اینکه استاد مقدم اشیاء را از دستفروش خریداری می‌کرده، نمی‌توانیم مکان دقیق آن‌ها را ارزیابی کنیم، اما براساس مطالعات انجام شده و مطابقت آن‌ها با سایر سفال‌ها، به این نتیجه رسیده‌ایم که احتمال دارد این سفال‌ها مربوط به دیلمان باشد، اما باز هم نمی‌توان نظر قطعی داد و تنها براساس شباهت سبکی درباره آن‌ها صحبت می‌شود.

بسیاری از عتیقه‌فروش‌های داخلی در قسمت‌های مختلف شهر محسن مقدم را می‌شناختند

وی ادامه می‌دهد: برخی بازدیدکنند‌ه‌ها گلایه می‌کنند که محسن مقدم به چه حقی این اشیاء را برداشته است و با این حرف‌ها ارزش کار استاد مقدم را زیر سؤال می‌برند، حتی خیلی‌ها می‌گویند، چون خودش باستان‌شناس بوده این اشیاء را با خود همراه می‌کرده، در حالی که محسن مقدم از ۱۲ سالگی و پیش از آنکه باستان‌شناس شود کلکسیونر بوده و با سرمایه‌ای که در اختیار داشته این آثار را جمع‌آوری می‌کرده، برای مثال استاد مقدم مجموعه تمبر خود را از بچگی جمع‌آوری کرده است.

احمدی در ادامه می‌گوید: بسیاری از عتیقه‌فروش‌های داخلی در قسمت‌های مختلف شهر محسن مقدم را می‌شناختند و، چون از علاقه وی باخبر بودند و می‌دانستند که مقدم پول خوبی بابت این اشیاء می‌دهد، اگر شیء خاصی به دست‌شان می‌رسید اول به استاد مقدم خبر می‌دادند.

وی افزود: برخی دیگر گلایه می‌کنند که چرا محسن مقدم کاشی‌ها را جمع‌آوری می‌کرده، این در حالی است که باید قدردان آقای مقدم بود که از تخریب آثار تاریخی جلوگیری کرده است، استاد مقدم در اواخر عمرش می‌گوید که من هنوز هم که به این سن و سال رسیده‌ام یک اتومبیل شخصی برای خودم ندارم و همیشه با تاکسی و اتوبوس تردد می‌کردم.

طراحی «حوض ژاپنی» در ضلع شرقی خانه مقدم

در حیاط اندرونی، محسن مقدم طرح حیاط باغ ایرانی را در دوره پهلوی اجرا می‌کند، در واقع شکل و شمایل حیاط نوع دیگری بوده است، اما وی حیاط ایرانی را که چهار باغچه به نشان چهار باغ ایرانی در اطراف و یک حوض در وسط است اجرا می‌کند که این طرح در فرش‌های ایرانی هم دیده می‌شود، اما در قسمت بیرونی، طرح باغ ژاپنی را اجرا کرده است که در حضور ماهی قرمز و نیلوفر آبی را می‌بینید.

قسمت اداری فعلی بخش سرایداری خانه بوده و مطبخ و محل اسکان خدمه در آن بخش بوده است. کافه‌ای هم که هم‌اکنون در موزه مقدم به راه افتاده جزو حیاط موزه مقدم بوده که امروز به یک کافه تبدیل شده و جزو الحاقات جدید خانه محسوب می‌شود، اما استخر و ایوان روبه‌رو در دهه ۳۰ و زمان محسن مقدم اضافه شده است.

آشنایی با هنر کاشی کاری ایران در حوضخانه

یکی از بخش‌های قابل توجه در خانه موزه مقدم مربوط به حوضخانه است. این زیرزمین در دوره مظفری و همزمان با احداث خانه توسط احتساب‌الملک بنا شده است.

در دیوار سمت چپ یک کتیبه قرآنی نصب شده که در جریان جمع‌آوری‌ها تنها همین بخش از کتیبه سالم مانده که محسن مقدم آن را در حوضخانه نصب کرده است، این کتیبه قرآنی بخشی از آیه سوره فتح است و از دو طرف امتداد داشته، کاشی‌های اطراف کتیبه هم مربوط به دوره ایلخانی است.

حوضخانه در تابستان‌ها و برای پذیرایی از مهمان استفاده می‌شده و به دلیل پایین بودن از سطح زمین و حوضی که در وسط آن قرار داشته، فضای خنکی را ایجاد می‌کرده، درون این حوض پر از آب میوه‌های رنگی می‌ریختند و با قلیان از مهمان پذیرایی می‌کردند.

دور تا دور حوضخانه، بادگیر‌هایی می‌بینید که به خنک‌تر شدن حوضخانه کمک می‌کرده است.

تزئینات دیوار سمت راست مربوط به دوره قاجار است که به شکل نقش برجسته بوده و از خانه‌ای در شیراز جمع‌آوی و روی دیوار نصب شده است.

دیوار جنوبی حوضخانه کاشی‌های مربوط به دوره صفویه از شهر‌های اصفهان، زنجان و مازندران جمع‌آوری شده، و نمونه‌های اولیه کاشی‌های هفت‌رنگ مربوط به دوره تیموری است.

محسن مقدم تلاش داشته در حوضخانه روی هر دیواری کاشی‌های یک دوره را نصب کند و خودش معتقد بوده که هرکس وارد حوضخانه می‌شده با هنر کاشی‌کاری ایران مواجه می‌شده است.

عمارت بیرونی (تابستان‌نشین)

این عمارت هم اکنون به سالن گاه‌نگاری تبدیل شده و تلاش شده تا آثار اشیای جمع‌آوری شده از سوی مقدم، به ترتیب زمانی چیده شود، یعنی از سفال‌های چشمه علی مربوط به هزاره پنج قبل از میلاد شروع می‌شود و به دوره قاجار می‌رسد.

در این سالن، صنایع دستی بلغارستان، ظروف چینی و لاکی مربوط به ژاپن مجموعه سکه‌ها، عروسک‌ها، مفرغ‌ها و کارت‌پستال‌ها و ویترینی از وسایل شخصی محسن مقدم به نمایش گذاشته شده است.

همچنین بخش جانبی این سالن پذیرایی دارای یک بار بوده که برای پذیرایی از مهمان استفاده می‌شده است.

احداث «ساختمان بُرج» برای همسر

ساختمان موزه را که دور بزنید، به ساختمان برج می‌رسید که استاد مقدم آن را ۲۱ پیش از مرگ خود به ساختمان اضافه کرده و برای اینکه خیلی از محیط حیاط کم نشود سعی می‌کند که آن را کم‌عرض بسازد، این ساختمان را به سبک قلعه‌های قرون وسطایی ساخته و به خاطر اینکه همسرش اروپایی بوده، این بخش را احداث کرده که همسرش احساس غربت نکند.

اینجا فضای زندگی نبوده و تنها برای نگهداری کلکسیون‌ها از آن استفاده می‌شده است.

اتاق صدف

در مجاورت ساختمان برج، شاهد اتاق صدف هستید، استاد مقدم این اتاق را با انواع صدف‌های دریایی و قطعه سنگ‌های تزئینی با نظم خاصی آراسته که جزو یکی از بخش‌های جذاب و زیبای موزه محسوب می‌شود و چشم هر بازدید کننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

اتاق اربابی یا دهخدا

بخشی از ساختمان برج به اتاق دهخدا یا اربابی نامگذاری شده که محل نگهداری ادوات طلسم و دعا، عصای درویشی، کشکول، تبر و خرقه‌های درویشی است، همچنین تابلوی بارگاه حضرت سلیمان، اثر قهوه‌خانه‌ای و یکی از آثار معروف نقاشی در این بخش از ساختمان است.

«ایوان قاجار» با الهام از کاخ الحمراء اسپانیا

استاد مقدم در ضلع شمالی ساختمان اربابی ایوانی بر پایه چند ستون و طاق ساخته است. این ایوان که با استفاده از کاشی‌های دوران زندیه و قاجار تزئین شده رو به استخر است.

این استخر که در حاشیه شمالی حیاط بیرونی قرار دارد در سال ۱۳۳۵ و در جریان سفر محسن مقدم به اسپانیا ساخته شده، در واقع وی با الهام از کاخ الحمراء اسپانیا (باغی از دوران صدر اسلام اسپانیا) این ایوان را ساخته، کاشی‌های قاجاری و ستون‌های استفاده شده در این ایوان نیز مربوط به کاخ خواهر ناصرالدین شاه است.