چرا و چگونه خون بند ناف اهدا کنیم؟
مدیر عامل شرکت فناوری بن یاخته‌های رویان در گفتگو با فارس ضمن توضیح درباره خدمات این موسسه، مزیت‌ها و نحوه اهدای خون بند ناف را تشریح کرد.
خبرگزاری فارس: خون بند ناف نوزاد منبع غنی از سلول‌های بنیادی است که نگهداری و ذخیره آن، پس‌اندازی برای سلامت فرزندان و نسل‌های آینده به شمار می‌رود، بند ناف در اکثر مواقع به‌عنوان زباله بیولوژیک پس از زایمان دور انداخته می‌شود در حالیکه بیشتر والدین و حتی پرستاران اطلاعی ندارند که این عضو به عنوان یک منبع سرشار از سلول‌های بنیادی در درمان بسیاری از بیماری‌ها نقش ایفا می‌کند.
در همین راستا و برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه کاربرد‌های سلول‌های خون بند ناف، آشنایی با نحوه ذخیره سازی و نقش این سلول‌ها در درمان بیماری‌ها با مرتضی ضرابی مدیرعامل شرکت فناوری بن یاخته‌های رویان به گفتگو نشستیم که در ادامه مشروح این پرسش و پاسخ را می‌خوانید:
فارس: شرکت بن‌یاخته‌های رویان از چه زمانی و با چه هدفی کار خود را آغاز کرد؟
- این شرکت از سال ۱۳۸۴ تحت عنوان زیر مجموعه‌ای از پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی با هدف تأمین سلول‌های بنیادی برای کاربرد‌های درمانی راه‌اندازی شد.
فارس: از چه منابعی می‌توان به سلول‌های بنیادی دست یافت؟
-از جمله منابع دسترسی به سلول‌های بنیادی می‌توان به خون مغز استخوان، خون محیطی‌و خون موجود در بند ناف اشاره کرد که خون بند ناف به عنوان زباله بیولوژیک شناخته شده و پس از زایمان معمولاً آن را دور می‌ریزند.
فارس: چند نوع بانک ذخیره‌سازی در کشور وجود دارد؟
-بانک‌های خون به دو دسته عمومی و خصوصی تقسیم‌بندی می‌شوند که در بانک خصوصی بندناف خانواده‌هایی که در آستانه تولد فرزند هستند نمونه خون بند ناف را به بانک خون می‌سپارند و مالک آن خواهند بود، اما در بانک عمومی خانواده اهدا کننده هیچ مالکیتی بر نمونه ندارد و سایر بیماران نیز می‌توانند در صورت نیاز از آن استفاده کنند که خوشبختانه در کشور ما هر دو بانک عمومی و خصوصی وجود دارد. بانک‌های عمومی در بیمارستان شریعتی، سازمان انتقال خون و شرکت بن‌یاخته‌های رویان قرار داشته و بانک خصوصی تنها در شرکت بن‌یاخته‌های رویان وجود دارد.
فارس: تاکنون چند نمونه در بانک‌های خصوصی و عمومی ذخیره‌سازی شده است؟
تاکنون حدود ۱۰۰ هزار نمونه خون بندناف در بانک خصوصی و نزدیک به ۱۵ هزار نمونه در بانک خون عمومی ذخیره‌سازی شده و نمونه‌های جمع‌آوری شده از تمام استان‌ها هستند. در ۳۱ مرکز استان نمایندگی‌های فعال داریم و نمونه‌ها از سراسر کشور جمع‌آوری، منتقل و سپس فریز و ذخیره می‌شوند. خوشبختانه با گذشت هر سال شاهد رشد ۱۵ تا ۲۰ درصدی متقاضیان ذخیره‌سازی هستیم به طوری که تنها در سال گذشته حدود ۱۸ هزار نمونه در این بانک ذخیره‌سازی شده و پیش‌بینی می‌کنیم امسال این رقم به ۲۰ هزار عدد برسد.
با داشتن این تعداد نمونه بزرگترین بانک ذخیره سلول‌های بنیادی در سطح خاورمیانه را داریم و تلاش خواهیم کرد تا ذخیره‌سازی و استفاده از این نمونه‌ها روز به روز بیشتر شود.
فارس: درحال حاضر هزینه ذخیره‌سازی و نگهداری خون بند ناف چقدر است؟
هزینه نگهداری در بانک خصوصی حدود ۳ میلیون تومان به عنوان هزینه اولیه است و برای نگهداری نمونه سالانه ۱۴۰ هزار تومان از طرف متقاضیان پرداخت می‌شود که معمولاً می‌توانیم این سلول‌ها را تا ۲۰ سال نگهداری کنیم.
هزینه نگهداری در بانک خصوصی حدود ۳ میلیون تومان به عنوان هزینه اولیه است و برای نگهداری نمونه سالانه ۱۴۰ هزار تومان از طرف متقاضیان پرداخت می‌شود
به طور مشخص این خدمت در زمان زایمان باید صورت گیرد و اگر خانواده‌ای به دنبال ذخیره‌سازی نمونه خون بندناف است باید قبل از زایمان درخواست خود را در سامانه ثبت و در ماه آخر بارداری نمونه خون بندناف را ذخیره‌سازی کند. در بیمارستان‌ها کارشناسان مربوطه سازمان مستقر هستند و نمونه‌گیری را انجام می‌دهند.
فارس: بهترین زمان نمونه گیری خون بند ناف ماه چندم بارداری است؟
برخی از خانواده‌ها تصور می‌کنند که خون بندناف را می‌توانند پس از زایمان به بانک ارائه دهند، اما باید توجه داشت که ماه آخر بارداری و تنها ۳ تا ۵ دقیقه پس از زایمان باید برداشت خون بندناف انجام شود به دلیل اینکه پس از گذشت این بازه زمانی نمونه لخته خواهد شد و امکان جمع‌آوری وجود ندارد. روش خون‌گیری بسیار ساده بوده و هیچ تداخلی در روند زایمان ایجاد نمی‌کند. همچنین هیچ ضرری برای نوزاد و مادر نخواهد داشت.
فارس: در چه مواردی ذخیره‌سازی خون بند ناف امکانپذیر نیست؟
در برخی از موارد امکان خون‌گیری از افراد وجود ندارد به طور مثال مادری که در زمان زایمان «تاتو» انجام داده باشد، اقدام به مصرف برخی از دارو‌ها کرده باشد و یا اینکه سابقه دریافت خون یا بیماری ویروسی داشته باشد نمی‌تواند خون بندناف را اهداف کند لذا اگر خانواده‌ای قصد استفاده از این خدمات را دارد باید در زمان بارداری این نکات را رعایت کند. توجه کنیم که نوع داروی استفاده شده بسیار مهم بوده و استفاده از برخی از دارو‌ها مانع اهدای خون بندناف خواهد شد.
در مصرف دارو مدت زمان و نوع دارو و دوز آن دارو از اهمیت بسیاری برخوردار است، باید توجه داشت جایی که پزشک ۱۰۰ درصد تشخیص داده است که نیاز است مادر در طی دوران بارداری داروی خاصی را برای حفظ جنین مصرف کند قطعا باید این کار صورت گیرد حتی اگر این موضوع منجر به منع شدن از گرفتن خون بند ناف شود.
در مواردی مانند تاتو ضرورت ندارد که این کار در طی دوران بارداری صورت گیرد و اگر خانواده‌ای مایل به اهدای خون بند ناف است بهتر است در طول مدت زمان بارداری از انجام تاتو و حجامت خودداری کند.
فارس: مزیت‌های نگهداری خون بند ناف نوزاد را توضیح دهید؟
-به طور مشخص چندین منبع برای دریافت سلول‌هالی بنیادی وجود دارد، مغز استخوان، که بیش از ۵۰ سال است در دنیا برای درمان بیماری‌های مانند تالاسمی و سایر بیماری‌ها از آن استفاده می‌شود. استفاده از این منبع نیازمند رفتن به اتاق عمل، بیهوشی و عمل جراحی است که در بسیاری از مواقع ممکن است فرد دهنده برای پیوند مغز استخوان پیدا نشود. در ۷۰ درصد موارد دهنده مناسب پیدا نمی‌شود.
منبع دیگر خون محیطی است، دارو‌هایی به فرد تزریق می‌شود سلول‌های بنیادی سلول‌های بنیادی که در مغز استخوان بوده اند به خون محیطی منتقل و فرد به دستگاهی مانند دیالیز متصل شده و خون محیطی از وی دریافت می‌شود.
خون بند ناف منبعی است که محققان سال‌هاست متوجه شده‌اند که مملو از سلول‌های بنیادی بوده که اگر جمع آوری شود ممکن است در درمان بیماری‌های بدخیم که منشأ خونی دارند مثل تالاسمی، سرطان خون، کم‌خونی مادرزادی و بیماری‌های نقص ایمنی می‌تواند موثر عمل کند.
اگر یک بانک سلول بنیادی خون بند ناف را داشته باشیم در هرلحظه با مراجعه هر بیمار در کمتر از یک دقیقه می‌توان به بیمار اعلام کرد که سلول مورد نیاز پیوند بیمار در بانک وجود دارد یا خیر. بهترین مزیت خون بند ناف در دسترس بودن آن است و نیازی نیست که برای پیدا کردن آن جستجوی زیادی صورت گیرد، جمع آوری آسان خون بند ناف مزیت دوم آن بوده که با ذخیره سازی این زباله بیولوژیک می‌توان در صورت نیاز به راحتی از آن استفاده کرد.
فارس: انجام این کار چه مزیت‌هایی برای اهداکننده دارد؟
-مزیت سوم جمع‌آوری سلول‌های بنیادی خون بند ناف این است که شانس رد پیوند آن بسیار کم بوده به دلیل اینکه سلول‌ها بلوغ لازم را پیدا نکرده‌اند و در صورت پیوند بدن آن‌ها را پس نمی‌زند و میزان پس زدن آن بسیار کم است. این سلول‌ها با هرکسی که تطابق ژنتیکی داشته باشند قابل استفاده است. در زمانی اعلام می‌شد این نمونه فقط برای نوزادی که خون بند نافش ذخیره شده قابل استفاده است و بعد‌ها مشخص شد که برای هرکسی که تطابق ژنتیکی داشته باشد از قبیل: برادر و خواهر قابل استفاده است.
این سلول‌ها برای هرکسی که تطابق ژنتیکی داشته باشد از قبیل: برادر و خواهر قابل استفاده است
فارس: محدودیت‌های نگهداری خون بند ناف را توضیح دهید؟
-این سلول‌ها فقط یکبار قابل استفاده هستند، تعداد سلول‌های خون بند ناف ممکن است کم باشد، در یک نمونه خون بند ناف بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون سلول وجود دارد که استفاده از آن‌ها محدود بوده و عمدتا برای بیماری‌های اطفال استفاده می‌شوند، اگر وزن بیمار زیاد باشد باید از دو یا سه نمونه خون بند ناف استفاده شود به شرطی که این نمونه‌ها از نظر ژنتیکی تطابق داشته باشند.
فارس: از کشور‌های خارجی چقدر متقاضی نگهداری خون بند ناف داریم؟
-خوشبختانه به دلیل اینکه دانش فنی ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی در کشور ما کاملا بومی است و در حال حاضر درخواست‌هایی را برای راه‌اندازی بانک خون بند ناف داریم، اما تمرکز ما بر روی این موضوع است که اگر متقاضی در خارج کشور وجود داشت نمونه فرد به داخل کشور وارد شود که محدودیت‌هایی در زمینه قوانین داریم. در حال حاضر از کشور‌های عراق، امارات اقلیم کردستان عراق نمونه‌هایی را دریافت کرده‌ایم که تعداد آن‌ها به چهل عدد می‌رسد. با توجه به اقدامات در حال انجام به دنبال توسعه آن به کشور‌هایی مثل عمان، ارمنستان و آذربایجان هستیم.
فارس: هزینه نگهداری خون بند ناف به نسبت کشور‌های خارجی چقدر است؟
-خدمات ذخیره‌سازی خون بند ناف در دنیا گران قیمت است که در کشور‌های دیگر این کار با مبلغ ۵ تا ۶هزار دلار انجام می‌شود، اما ما تلاش کردیم با نصف این مبلغ خدمات را به کشور‌های همسایه ارایه دهیم.
فارس: در این زمینه تسهیلاتی را برای خانواده‌ها درنظر دارید؟
-با توجه به روند رو به رشد تغییر نرخ ارز و از آنجا که بخش قابل توجهی از مواد و تجهیزات ما متأسفانه به منابع ارزی وابسته است در طی ماه‌های گذشته با افزایش قیمت نگهداری خون بند ناف مواجه بوده‌ایم، اما برای هموطنان تسهیلاتی مانند تقسیط هزینه‌ها، ارایه وام قرض‌الحسنه دو میلیون تومانی ارایه می‌شود.
به خانواده‌هایی که دارای فرزند بیمار مبتلا به تالاسمی یا سرطان خون هستند توصیه می‌شود این کار را انجام دهند و برای آن‌ها تخفیف ویژه قایل می‌شویم و طی تفاهم نامه‌هایی که با چندین موسسه خیریه داریم بخش قابل توجهی از هزینه‌ها برای این خانواده‌ها پرداخت می‌شود. تا کنون حتی یک مورد هم نداشته‌ایم که خانواده‌ای دارای فرزند بیمار باشد و نمونه آن‌ها ذخیره‌سازی نشده باشد.
فارس: در سال گذشته چند خانواده دارای فرزند بیمار تسهیلات ارایه شده است؟ آیا نمونه‌های تحت پوشش بیمه هستند؟
-سال گذشته به حدود ۳۵۰ خانواده تسهیلات ارایه شده و برای این افراد ۴۰۰ میلیون تومان تخفیف ارایه شد تا بتوانند از این خدمت استفاده کنند. نمونه‌های ذخیره شده تحت پوشش بیمه هستند و اگر خانواده‌ای آن را ذخیره کرد و نمونه به هر دلیلی قابل استفاده نباشد تا سقف ۶۰ میلیون تومان هزینه درمان را از طریق بیمه پرداخت می‌کنیم و با توجه به تعهدات بیمه تاکنون به چند خانواده این مبلغ برای تسریع روند درمان از سوی بیمه‌ها اختصاص داده شده است.
فارس: آیا بیمه‌های خدمات درمانی این خدمت را تحت پوشش قرار داده‌اند؟
-در سال‌های گذشته تعداد قابل توجهی از سازمان‌ها خدمات ذخیره‌سازی خون بند ناف را جزو تعهدات بیمه تکمیلی خود آورده‌اند و در حال حاضر با تعدادی از بیمه‌های خصوصی در حال مذاکره هستیم تا آن‌ها به صورت جداگانه این خدمت را پوشش دهند، اما این خدمات تاکنون تحت پوشش بیمه سلامت و تأمین اجتماعی نرفته است. بیمه تامین اجتماعی بخشی از هزینه‌های درمان خانواده‌هایی که فرزند بیمار دارند را پرداخت می‌کند.
فارس: اگر فردی دارای فرزند بیمار باشد و ذخیره خون بند ناف نداشته باشد برای دریافت خدمات باید چه اقدامی انجام دهد؟
-در حال حاضر با توجه به اینکه دارای باک عمومی و خصوصی هستیم، فرد مراجعه کننده‌ای که دارای فرزند بیمار است و مایل است نمونه خون بند ناف فرزند دوم را ذخیره کند در صورت تطابق می‌تواند برای فرزند دوم خود از آن استفاده کند، اگر خانواده‌ای نمونه خون بند ناف نداشته باشد و دارای فرزند بیمار باشد با ارایه آزمایش‌های ژنتیک می‌توانداز این خدمت استفاده کند. ما در ابتدا با جستجو در بانک ذخیره سازی عمومی تلاش خواهیم کرد که نمونه را پیدا کنیم اگر نمونه مناسب پیدا شد به مرکز پیوند اعلام می‌کنیم و اگر نمونه موجود نبود به بانک خصوصی مراجعه می‌کنیم.
تعداد قابل توجهی از خانواده‌ها اجازه داده‌اند تا در صورت مراجعه بیمار و تطبیق نمونه آن را اهدا کنند یا با دریافت هزینه صرف شده آن را در اختیار بیمار نیازمند قرار دهند. بسیاری از نمونه‌ةای پیوندی به این روش اهدا شده است. اگر نمونه مورد نظر در بانک‌های عمومی و خصوصی یافت نشود خانواده باید منتظر باشد تا نمونه مد نظر آن‌ها یافت شود. روزانه ۵۰ تا ۶۰ نمونه جدید دریافت می‌شود و ممکن است بیمار پس از چند هفته انتظار نمونه مناسب خود را یافت کند.
فارس: آیا ارایه خدمات به صورت رایگان انجام می‌شود؟
-تا کنون ارایه خدمت از بانک نمونه به صورت رایگان انجام می‌شد، اما به دلیل اینکه اکنون هزینه نگهداری نمونه در بانک عمومی از محل هزینه‌های شرکت است هزینه‌ای درحد نگهداری نمونه از خانواده دریافت می‌شود و اگر از بانک خصوصی نمونه‌ای به بیماری اختصاص یابد، خانواده‌ای که نمونه را ذخیره کرده می‌تواند با دریافت هزینه آن را به فرد دیگری ارایه دهد.
فارس: برخی می‌گیوند در بانک خون بند ناف فروش نمونه انجام می‌شود؟ این موضوع را تأیید می‌کنید؟
-متاسفانه در مواقعی برخی به غلط اعلام می‌کنند که در بانک ذخیره‌سازی خون بند ناف خرید و فروش نمونه صورت می‌گیرد که این موضوع صحت ندارد، اما ممکن است خانواده‌ای رقم مشخصی را برای فروش نمونه خود مشخص کند، ولی تاکنون خرید و فروش انجام نشده است.
در دنیا این موضوع مرسوم است به طوری‌که شبکه‌ای تحت عنوان بانک نتوورک بانک‌های خون بند ناف دنیا را به یکدیگر متصل کرده که اگر نمونه‌ای در یکی از کشور‌ها موجود نبود فرد نیازمند بتواند آن را از کشور دیگری تهیه کند که معمولا هزینه آن بین ۳۰ تا ۴۰هزار یورو است. تلاش می‌کنیم به بانک خون جهانی وصل شویم و در صورت امکان سلول‌های بنیادی را صادر کنیم تا بیماران سایر کشور‌ها از آن‌ها استفاده کنند، اولویت برای ما تأمین نیاز‌های کشور است.
فارس: اگر خانواده‌ای پس از گذشت مدت زمانی شارژ سالیانه خود را پرداخت نکند تکلیف نمونه ذخیره شده‌اش چه می‌شود؟
-هزینه شارژ سالانه توسط سیستمی به صورت سالانه به خانواده‌ها یادآوری می‌شود، بیش از ۹۰ درصد خانواده‌ها این موضوع را فراموش می‌کنند که بلافاصله پس از اطلاع آن را پرداخت می‌کنند و در مواقعی برخی اعلام می‌کنند که نیازی به نمونه ذخیره شده ندارند و ما آن نمونه را از تانک خارج کرده یا با اطلاع رسانی به آن خانواده آن را به بانک عمومی منتقل می‌کنیم. نمونه‌هایی که تا کنون ۵ سال شارژ آن‌ها پرداخت نشده است نیز از تانک خارج نشده است. در مواقعی نیز با اجازه خانواده‌ها از این نمونه‌ها برای کار‌های تحقیقاتی استفاده می‌شود.
فارس: چند بیماری با سلول‌های بنیادی درمان‌پذیر است؟
-محققان اعلام کرده‌اند که پتانسیل درمان بیش از ۸۰ بیماری با سلول‌های بنیادی امکانپذیر است، آینده پزشکی سلول درمانی است و در آینده هر سلولی که آسیب ببیند را می‌توان با سلول‌های بنیادی درمان کرد، تا کنون بیشترین درمان‌ها با خون بند ناف بیماری‌های خونی بوده است به دلیل اینکه این سلول‌ها رده‌ها بیماری خونی را بازسازی می‌کنند. تا کنون حدود ۳۰ پیوند برای بیماران انجام شده است.
فارس: از پرده جنینی درحال حاضر استفاده‌ای می‌شود؟
-از پرده جنینی برای درمان سوختگی‌ها، زخم پای دیابتی و برای زخم‌های مزمن استفاده می‌شود که ما با هر زایمان آن را جمع‌آوری، فرآوری و ذخیره سازی می‌شوند ضمن اینکه تا پایان سال محصول پرده آمنیوتیک نیز وارد بازار شود. درحال حاضر از این محصول برای کار‌های تحقیقاتی استفاده می‌شود که به دنبال دریافت مجوز از وزارت بهداشت هستیم تا آن را وارد بازار کنیم.
فارس: از سلول‌های بنیادی برای درمان «آر. پی» یا «اس. ام. ای» استفاده می‌شود؟
-کار‌هایی در دنیا برای درمان این بیماری‌ها در حال انجام است که در فاز یک تحقیقات قرار دارد، برای بیماران اس. ام.ای در راستای درمان بیماران فلج مغزی طرحی برای آن‌ها تعریف خواهد شد همچنین تحقیقاتی برای درمان کودکان دارای نارسایی قلبی تعریف شده است. ما از طرح‌های تحقیقاتی به صورت کامل حمایت می‌کنیم و اگر مرکز تحقیقاتی مایل به انجام طرح‌ها باشد سلول مورد نیاز را در اختیار آن مرکز قرار خواهیم داد.
فارس: بیشترین متقاضی سلول‌های بنیادی از کدام استان‌های کشور هستند؟
استان تهران در رده اول درخواست ذخیره‌سازی قرار دارد و پس از آن استان‌های اصفهان، خراسان رضوی، فارس، خوزستان و آذربایجان غربی در رده‌های بعدی قرار دارند. یک سوم نمونه‌ها از استان تهران است که به طور میانگین ماهانه ۴۵۰ نمونه از هموطنان تهرانی ذخیره‌سازی می‌شود. یک درصد زایمان‌ها در کل کشور را پوشش داده‌ایم که امیدواریم این رقم را به دو درصد برسانیم.
فارس: آیا در این مرکز ذخیره‌سازی سلول‌های مغز استخوان و سلول‌های پالپ دندان شیری انجام می‌شود؟
به جز بحث خون بند ناف ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون محیطی و مغز استخوان نیز درحال انجام است، بسیاری از مراکز پیوند نمونه بیمار سرطانی را دریافت می‌کنند و سپس بیمار تحت شیمی درمانی قرار گرفته و پس از درمان سلول‌های ذخیره شده به فرد برگشت داده می‌شود. در مواردی سلول خونی فرد آسیب دیده که نمونه‌ای از فرد دهنده ذخیره‌سازی می‌شود و پس از درمان نمونه به بیمار پیوند داده می‌شود.
امیدواریم تا پایان سال بتوانی ذخیره‌سازی سلول‌های پالپ دندان شیری را انجام دهیم، به دلیل اینکه این سلول‌ها نیز دارای سلول بنیادی هستند که تکثیر آن‌ها زیاد است. دانش فنی این کار در این موسسه فراهم شده و خانواده‌هایی که خون بند ناف را ذخیره نکرده‌اند می‌توانند از این خدمت استفاده کنند، اما توجه کنیم که این موضوع جای خون بند ناف را نمی‌گیرد.