اربعین؛ پیوند فرهنگی و مذهبی میان ایران و عراق را احیا کرد

صبح نو: مناقشه‌های مرزی ایران و عراق از زمان تشکیل کشور عراق تا پایان جنگ هشت ساله این دو کشور در سال ۱۳۶۷ وجود داشته و عواملی، چون دخالت قدرت‌های خارجی، ژئوپلیتیک، تفاوت ماهیتی حکومت‌های دو کشور و نیز ایدئولوژی‌های ناسازگار آن‌ها به ایجاد این تنش و در نهایت اختلاف دامن زده است. از جمله دلایل تاریخی اختلافات میان دو کشور تمایل عراق به تجزیه خوزستان یا دست‌کم بخشی از آن بود. در این راستا عراق با پشتیبانی همه‌جانبه انگلستان به تحریک و سازماندهی اعراب منطقه پرداخت و تلاش می‌کرد تا سیاست‌های خود را عملی سازد، بنابراین مرز‌های مشترک دو کشور همیشه امنیتی بوده است. اختلاف دیگر ایران و عراق به حقوق دو کشور در مورد اروند‌رود مربوط می‌شد. به موجب قرارداد ۱۹۱۳ میلادی دولت عثمانی نظارت بر امور کشتی رانی در اروند رود را به دولت انگلستان سپرد و انگلستان نیز «اداره اروند» را تأسیس کرد و بعد از جنگ جهانی اول آن را گسترش داد و پس از مدتی به دولت عراق واگذار کرد و همواره دولت‌های ایران در پی احقاق حق کشورمان برای استفاده از اروند‌رود بودند. اما امروز دیگر از آن تنش‌ها خبری نیست. چند سالی است که ایرانیان و عراقی‌ها با امنیت کامل از مرز‌های ایران و عراق عبور و مرور می‌کنند و هزاران زائر از مرز‌های مشترک راهی کربلا می‌شود که نمود عینی‌آن راهپیمایی اربعین است. برای بررسی روند تاریخی تحولات مرز‌های مشترک ایران و عراق با آقای «مسعود رضایی» پژوهشگر تاریخ معاصر کشورمان به گفتگو پرداختیم. سال‌ها بود که تنش‌هایی در مرز ایران و عراق وجود داشت. این تنش‌ها به چه زمان بر می‌گردد و چه سابقه تاریخی دارد؟ ازمهمترین تنش‌های مرزی ایران و عراق می‌توان به جنگ چالدران اشاره کرد که در زمان صفویه میان دو طرف روی داد (میان شاه‌اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی سال ۱۵۱۴‌میلادی در منطقه چالدران) و در تاریخ هم ثبت شد. این‌گونه درگیری‌ها به زمان قاجارهم کشیده شد و برای کاهش و سر‌وسامان دادن به اختلافات مرزی عهدنامه «ارزروم» میان دولت قاجار و دولت عثمانی بسته شد که امیر‌کبیر هم به‌عنوان یکی از اعضای هیات ایرانی در انعقاد این عهدنامه حضور داشت. (پیمان مهم ارزروم که با میانجی‌گری بریتانیا بین ایران و عثمانی منعقد و مقرر شد که کمیسیونی مرکب از نمایندگان طرفین، کار تعیین دقیق خطوط مرزی را به عهده گیرد.) دولت برای سامان دادن امنیت در مرز‌ها و کاهش تنش‌ها این گونه قرار داد را بست. رفت و آمد دو ملت در این دوره یک مقدار بهتر شد و به طرف ایرانی این اجازه داده شد که به عتبات بروند و برخی مواقع هم این اجازه گرفته می‌شد. ایران و عراق روابط دیرینه و طولانی از سده‌های گذشته دارند. هر چند در زمان عثمانی‌ها و صفویان تنش و جنگ‌هایی میان دو طرف روی داد و استعمار انگلیس تلاش می‌کرد تا این گونه درگیری‌ها ادامه یابد، اما دو ملت به‌دلیل مشترکات فرهنگی و دینی اقدام به انجام برخی مراسم‌های دینی خود داشتند. اما شکل‌گیری حزب بعث عراق و نگاه ناسیونالیستی آن در قرن حاضر موجب شد گرایش‌های توسعه‌طلبانه‌اش در منطقه بر روابط ایران و عراق تأثیر‌گذار شود و حتی رژیم پهلوی نسبت به آن موضع بگیرد لذا تنش‌هایی میان دو کشور صورت گیرد که بارزترین آن در سال ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ شمسی اتفاق افتاد. در این دوران شاهد اخراج شهروندان ایرانی که در عراق زندگی می‌کردند هم بودیم. این مسیر مرزی در قرن حاضر بار‌ها باز و بسته شد. حوالی سال‌های ۴۸ و ۴۹ که حزب بعث قدرت می‌گیرد شاهد اخراج ایرانی‌هایی هستیم که سال‌های سال در عراق سکونت داشتند و یک موج عظیم را جمعیتی با عنوان معاودین (بازگشت‌کنندگان) به کشورمان بازگردانده می‌شود و جمعیت زیادی ایرانی‌الاصل‌ها را که در شهر‌های کربلا و نجف حضور داشتند روانه ایران می‌کنند. هر چند این افراد در دهه‌های مختلف درعراق ساکن بودند و فرزندان‌شان هم در آنجا متولد شدند ولی با این وجود آن‌ها به ایران بازگردانده می‌شوند. این امر تا سال‌های ۵۲ و ۵۳ ادامه می‌یابد بدون اینکه خانه و منزلی داشته باشند و در اردوگاه‌هایی در ایران سکونت یافتند. این تنش به حدی بالا گرفت که در سال‌۵۲ احتمال درگیری نظامی میان ایران و عراق مطرح شد، ولی از آنجا که هر کدام وابسته به یک بلوک قدرت شرقی و غربی بودند و زیر سایه بلوک‌های قدرت عمل می‌کردند؛ درگیری شدید به‌وجود نیامد. سال ۱۹۷۵ قراردادی میان ایران وعراق بسته می‌شود که شامل تعیین خطوط مرزی ایران و عراق در اروند رود است و در طول این سال‌ها تنشی میان طرفین نداریم تا هنگامی که انقلاب اسلامی در ایران به ثمر می‌رسد و هر دو بلوک شرق و غرب با حمایت زیادی که از رژیم بعثی صدام می‌کنند، جنگ تحمیلی علیه ایران شکل گرفت چرا که نمی‌خواستند انقلاب اسلامی موفق باشد. این حمله با تمام قوای نظامی در نوع خودش انجام می‌گیرد. اختلافات ایران با همسایه غربی خود تا سال ۱۹۱۳‌م ادامه داشت و ایران مجبور شد در سال‌های ۱۴۳۷‌م تا ۱۹۱۳‌م در بیش از ۲۵ جنگ به مقابله با تجاوز دشمنان خود در مرز‌های غربی پاسخ دهد. سقوط صدام چه تاثیری در روابط دو کشور داشت؟ چگونه امروز بعد از این تنش‌ها امنیت در مرز دو کشور بر قرار هست و چند سالی است که شاهد عبور و مرور هزاران زائر از این مرز‌ها هستیم. با سقوط حزب بعث و صدام در عراق که در سال‌۲۰۰۳ میلادی رخ داد، شاهد آن هستیم مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر در عراق احیا شد. از آن سال به بعد هر ساله جمعیت بیشتری نسبت به سال قبل در آن شرکت می‌کند. شرایط سقوط صدام و راهپیمایی اربعین موقعیتی را برای دو ملت به‌وجود آورده که پیوند قوی فرهنگی، مذهبی و سیاسی میان دو کشور را احیا کرد. وجود مرقد مطهر امام رضا؟ ع؟ در ایران هم موجب شده است تا میلیون‌ها عراقی به ایران سفر کنند و این پیوند خوبی میان دو ملت برقرار ساخته است. این شرایط وقتی از سوی قدرت‌های استعماری و شیطانی ملاحظه می‌شود، می‌خواهند این روابط عمیق دو ملت را به فتنه‌انگیزی و فساد سوق دهند. همین اواخر دیدیم که در شبکه‌های مختلف رسانه‌ای و اجتماعی خودشان علیه ایران و یا عراق تبلیغات منفی کردند تا این راهپیمایی عظیم را با حساسیت منفی روبه‌رو سازند و نگاه خصمانه میان دو ملت شکل دهند که خوشبختانه توطئه‌ها و طرح‌های آن‌ها با شکست روبه‌رو شده است. پرواضح است که چنین مراسم عظیمی می‌تواند به اتحاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دو ملت بینجامد. موضوعی که مورد قبول قدرت استکباری نیست و به شیوه‌هایی متوسل شوند که به هر ترتیب این نزدیکی ملت‌ها را به تخاصم و جنگ در بیاورند که برگزاری این‌گونه مراسم‌ها علاوه‌بر شکست توطئه دشمنان، وحدت و همدلی دو کشور را افزون می‌سازد