چگونه از طریق عرضه نفت در بورس می‌توان تحریم نفتی را کم اثر کرد؟
عرضه نفت در بورس یکی از راهکار‌های اصلی و اساسی برای بی اثر کردن تحریم‌های نفتی است. اسحاق جهانگیری نیز بر اجرای این روش به عنوان راهکار اصلی دولت در شرایط تحریم تاکید کرده است. اما مدیران امور بین الملل شرکت ملی نفت تمایلی به اجرای این روش ندارند که این مسئله از موانع اصلی اجرای آن به شمار می‌رود.
سرویس اقتصادی فردا: مجتبی مرادی نوشت: عرضه نفت در بورس یکی از راهکار‌های اصلی و اساسی برای بی اثر کردن تحریم‌های نفتی است. اسحاق جهانگیری نیز بر اجرای این روش به عنوان راهکار اصلی دولت در شرایط تحریم تاکید کرده است. اما مدیران امور بین الملل شرکت ملی نفت تمایلی به اجرای این روش ندارند که این مسئله از موانع اصلی اجرای آن به شمار می‌رود. همزمان با خروج آمریکا از برجام، موضوع بازگشت تحریم‌های فروش نفت ایران جدی شده است. طبق برنامه اعلام شده توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهور این کشور در اواسط اردیبهشت ماه، پس از پایان بازه زمانی ۱۸۰ روزه یعنی در اواسط آبان‌ماه امسال، فروش نفت ایران، مورد تحریم مجدد واقع خواهد شد و به احتمال فراوان، شاهد کاهش صادرات نفت کشورمان خواهیم بود. با توجه به وابستگی بالای اقتصاد ایران به درآمد‌های نفتی، کاهش چشمگیر صادرات نفت که موجب کاهش قابل توجه این درآمد‌ها خواهد شد، تبعات اقتصادی سنگینی خواهد داشت. به همین دلیل، نیازمند تصمیم‌گیری و اجرای راهکار‌هایی برای مقابله با این تحریم‌ها هستیم.
مهمترین علل موثر واقع شدن تحریم‌های نفتی آمریکا در اوایل دهه ۹۰، روال سنتی فروش نفت ایران و استفاده از نظام بانکی بین المللی (فروش آن توسط دلار) بود، زیرا موجب می‌شد که آمریکا بتواند با رهگیری فرآیند حمل‌ونقل نفت ایران و تحریم فروشنده انحصاری آن (شرکت ملی نفت ایران)، خریداران محدود و شناخته‌شده نفت ایران را تحت‌فشار قرار دهد و درنتیجه، حجم فروش نفت کشورمان را کاهش دهد. از طرف دیگر، آمریکا با تحت فشار قراردادن بانک‌های بین المللی مانع دستیابی ایران به درآمد‌های حاصله از فروش نفت می‌شد. همین وضعیت موجب شد تا ضرورت ورود بخش غیردولتی برای مقابله تحریم‌های نفتی در آن دوره زمانی بیش از گذشته احساس شود تا بتوانند از ظرفیت این بخش برای خرید و فروش نفت و انتقال پول آن استفاده شود، زیرا آن‌ها هم انگیزه، انعطاف پذیری و توانایی به مراتب بیشتری برای فروش نفت ایران علی رغم اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا در این زمینه داشتند و هم توانایی آمریکا برای تحریم کردن آن‌ها نسبت به شرکت ملی نفت ایران به مراتب کمتر بود. در نتیجه، از توان بخش غیردولتی در فروش نفت کشورمان در سال‌های ۹۱ و ۹۲ تا حدودی استفاده شد که نتایج نسبتا خوبی بخصوص در زمینه جلوگیری از مسدود شدن درآمد‌های نفتی کشورمان در کشور‌های دیگر داشت. اما سازوکار غیرشفاف آن موجب بروز مفاسدی مانند بابک زنجانی شد.
برای استفاده از توان بخش غیردولتی بدون نگرانی درباره تکرار مسائلی که بیان شد، ضرورت دارد نفت با استفاده از بستر شفاف و رقابتی بورس فروخته شود. این همان سازوکاری است که اجرای آن چندین بار توسط اسحاق جهانگیری مورد تاکید قرار گرفته است. اما این روش مزیت‌های مهمی نسبت به روش‌های گذشته دارد. این شیوه فروش نفت موجب می‌شود قیمت منطقی و بهینه تعیین شود چراکه در هر عرضه نفت در بورس، خریداری که بالاترین قیمت را پیشنهاد دهد می‌تواند محموله را خریداری کند. بستر شفاف بورس می‌تواند موجب کاهش فساد و رانت شود چراکه در سال ۹۱ نیز نفت به بخش غیردولتی فروخته شد، اما شفاف نبودن مسیر فروش موجب ایجاد رانت و فساد شد. شفافیت ایجاد شده در بستر بورس به واسطه ثبت نام شرکت‌ها و افراد خرید و ریز اطلاعات مبادلات نفتی و مالی انجام می‌شود.
از طرف دیگر، در صورتی که فروش نفت در بورس در بستری خارج از بستر نظام بانکی بین المللی و با ارزی غیر از دلار و یورو و به صورت ریالی صورت گیرد، کشورمان دوباره با مشکل بلوکه شدن درآمد‌های خود در سایر کشور‌ها بخاطر تحریم‌های آمریکا درباره پول فروش نفت مواجه نخواهد شد و این تحریم‌ها عملا بی‌اثر خواهد شد.
در بلند مدت در صورت افزایش حجم نفت فروخته شده در بورس زمینه مناسبی برای عرضه نفت کشور‌های همسایه مانند عراق و کویت و روسیه ایجاد خواهد شد. علاوه‌بر این در صورت تحقق عرضه نفت کشور‌های همسایه در بورس زمینه برای استفاده از ابزار اوراق سلف نفتی که مهمترین بخش معاملات بورس‌های جهان است را فراهم می‌کند که این موجب تاثیرگذاری ایران در تعیین قیمت نفت در منطقه را ایجاد خواهد کرد.
دلایل ناکامی عرضه‌ی نفت در بورس و راهکار جلوگیری از تکرار آن روش عرضه نفت خام در بورس در سال‌های ۹۰ (با هدف صادرات) و ۹۳ (با هدف فروش داخلی) اجرایی شد. اما در این دو سال به دلایلی از جمله قیمتگذاری نامناسب، انعطاف‌ناپذیری در زمان پرداخت وجه معامله، محدودیت‌های زیاد درباره محل تحویل محموله‌های نفتی، نفت عرضه شده در بورس مورد استقبال چندان خریداران قرار نگرفت و بعد از مدت کوتاهی، تعطیل شد. اگر کمی دقیق‌تر دلایل شکست عرضه نفت خام در بورس را بررسی کنیم، در می‌یابیم که دلیل اصلی این اتفاق، عدم تمایل امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به از بین رفتن انحصار فروش نفت کشورمان توسط این بخش از این شرکت بود که منجر به عدم همکاری مناسب این شرکت در زمینه عرضه نفت در بورس شد.
از آنجایی که برای بی اثر کردن تحریم فروش نفت، امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران راهی جز استفاده از توان بخش غیردولتی ندارد، ضرورت دارد تا دیدگاه انحصارگرایانه‌ای که از گذشته در این بخش وجود داشته است، تقلیل پیدا کند و شرایط لازم برای عرضه موفق نفت در بورس فراهم گردد. برخی از شرایط لازم برای این امر عبارتند از:
الف- در دوره‌ی زمانی معین محموله‌هایی با حجم کوچک و متوسط و همچنین با استفاده از بخش اندکی از صادرات کشور شروع می‌شود.
ب- این محموله‌ها به صورت ریالی تسویه می‌شود و قیمتگذاری محموله‌های نیز تا کف ۱۰ درصد، کمتر از قیمت صادراتی پایین بیاید و محل‌هایی متعددی نیز برای تحویل محموله‌ها مشخص شود.
ج-برای افزایش انگیزه شرکت ملی نفت برای عرضه نفت در بورس می‌توان سهم درآمد‌های آن را بیش از ۱۴.۵ درصد تعیین کرد.