فرزندآوری؛ رویا یا کابوس؟

روزنامه خراسان: بسیاری از کشور‌های جهان از پیر شدن جمعیت خود می‌ترسند. در ایران مدتی است شعار «فرزندکمتر، زندگی بهتر» با پررنگ شدن دغدغه پیر شدن جمعیت، جای خود را در ذهن بسیاری از خانواده‌های ایرانی به سوال «واقعا دو تا فرزند کافیه؟» داده است. عموم خانواده‌ها به ویژه آن‌ها که تجربه والدبودن را در کارنامه خود دارند، به طور غریزی تمایل دارند خانواده بزرگ‌تری داشته باشند. موانع فکری و اجتماعی بسیاری وجود دارد که زوج‌های جوان و خانواده‌ها را بر آن می‌دارد تا در این زمینه، با ترس و احتیاط بیشتری تصمیم بگیرند. آن‌ها معمولا به آینده کودک خود فکر می‌کنند، به مشکلاتی که در دوران بزرگ‌کردن او پیش پایشان است، مسائل مادی، فرهنگی، اجتماعی، تربیتی. در همه کشور‌های جهان برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های بسیاری وجود دارد؛ منتها با این که هم اکنون ما هم مثل بسیاری از کشور‌های جهان با خطر سالخوردگی جمعیت مواجهیم، برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری چه ساز و کاری در نظر گرفته شده است؟ حالا که بسیاری از خانواده‌ها نگران این هستند که سرنوشت تک فرزندشان دهه‌های بعد بدون خواهر و برادر چه خواهد شد و اقبال به فرزندآوری بیشتر شده است نگاهی مقایسه‌ای داریم به سیاست‌گذاری‌های دولت‌های جهان در مقوله فرزندآوری و نیز میزان و موانع اجرایی‌شدن این قوانین در مصاحبه با یک کارشناس جمعیت.

راه و رسم مبارزه با خطر سالخوردگی در کشور‌های جهان دولت‌های جهان چگونه مردمشان را به فرزندآوری تشویق می‌کنند

روسیه خانه‌ای برای فرزند سوم بعد از روی کار آمدن پوتین در کشور روسیه، سیاست‌های تشویقی برای افزایش جمعیت قوت گرفت. خانواده‌هایی که دارای فرزند می‌شوند از پرداخت مالیات تا سقف معینی معاف هستند و مورد حمایت‌های مالی برای تربیت و رشد فرزندشان قرار می‌گیرند. دولت برای تولد فرزند سوم یک خانه به پدر و مادر نوزاد هدیه می‌دهد. همچنین مادری که دارای بیش از دو فرزند می‌شود، می‌تواند کمک‌هزینه قابل‌توجهی دریافت کند. استفاده از کودکستان رایگان، حمایت مالی به صورت سبد کالا و پرداخت نقدی به خانواده‌ها از دیگر موارد حمایتی است. از طرف دیگر نمایندگان مجلس روسیه تلاش کردند قانونی که توسط «جوزف استالین» مبنی بر جریمه مالیاتی خانواده‌های بدون فرزند تصویب شده بود را اجرایی کنند. بر این اساس مردان بدون فرزند ۲۵ تا ۵۰ سال و زنان ۲۰ تا ۴۵ سال باید ۶ درصد درآمد خود را به عنوان مالیات به دولت پرداخت کنند. فرانسه تشویق جدی برای فرزند سوم مادران فرانسوی درصورت بچه‌دار شدن ۱۶ هفته مرخصی با حقوق و مزایای کامل دارند که از شش هفته پیش از تولد کودکانشان آغاز می‌شود. پس از این دوره والدین می‌توانند به مرخصی سه ساله و بدون حقوق بروند و بعد از آن بدون هیچ محدودیتی به شغل قبلی‌شان بازگردند. در فرانسه خانواده‌ها در صورت داشتن فرزند سوم مبلغ ۱۰۰۰ یورو به شکل بلاعوض دریافت می‌کنند. همچنین دولت تضمین می‌کند که مخارج تحصیل فرزندان خانواده‌ها از پیش دبستانی تا دانشگاه را تامین کند. اگر خانواده‌ها به دلیل تولد فرزندشان خدمتکار استخدام کنند، دولت بخشی از این هزینه را می‌پردازد. از دیگر سیاست‌های افزایش جمعیت در کشور فرانسه می‌توان به اختصاص سبد کالا به خانواده‌ها اشاره کرد. دولت فرانسه، برای زنانی که تازه مادر شده‌اند، امکاناتی نظیر ویزیت مجانی دکتر یا برخورداری از خدمات پرستاری در خانه را فراهم می‌کند. سوئد کمک هزینه اختصاصی برای کودک در این کشور مرخصی والدین ۱۵ ماه است و آن‌ها اجازه دارند بعد از این مدت تا ۸ سالگی کودکشان به طور متناوب مرخصی بگیرند و در زمان مرخصی، ۸۰ درصد حقوق خود، معادل ۴۸۰ روز کاری بهره‌مند شوند. همچنین خانواده‌هایی که بعد از ۳۰ ماه برای فرزند بعدی اقدام می‌کنند، از امکانات ویژه‌ای برخوردار می‌شوند. یکی از این تسهیلات اجتماعی که دولت سوئد برای کودکان سوئدی قائل است «بارن بیدراگ» یا همان «کمک هزینه کودک» است. این کمک هزینه، مبلغ مشخص و بلاعوضی است که دولت سوئد در ازای هر کودکی که در سوئد متولد می‌شود تا زمانی که کودک به سن ۱۶ سالگی برسد به والدین پرداخت می‌کند. میزان این کمک هزینه ارتباطی با میزان درآمد والدین کودک ندارد و همه اقشار جامعه با هر سطح درآمدی از این تسهیلات دولت سوئد برخوردار هستند. نروژ بهشت کودکان و مادران سیاست‌های این کشور نه فقط در خصوص افزایش جمعیت بلکه در زمینه حمایت از کودکان تازه متولد شده هم، فوق العاده است. تخفیف ساعات کاری به همراه دریافت مزایای شغلی برای والدین و تصویب قوانینی در زمینه ایجاد مراکز رفاهی و حمایتی برای مراقبت روزانه از کودکان، بخشی از این حمایت‌هاست. در این کشور پس از تولد هر کودک، پدر و مادر دو هفته مرخصی با حقوق دارند. پس از این مدت، آن‌ها می‌توانند بین ۴۶ هفته مرخصی با حقوق کامل یا ۵۶ هفته مرخصی با ۸۰ درصد پرداختی، که باید میان والدین تقسیم شود، یکی را انتخاب کنند. به منظور اطمینان از این که پدران حتماً در امر نگهداری و بزرگ کردن کودکانشان مشارکت خواهند داشت، پدران موظف هستند دست کم ۱۰ هفته از این دوران را از محل کار مرخصی بگیرند. جالب این جاست که استفاده از این مرخصی برای وزیران دولت نیز امری غیرعادی تلقی نمی‌شود و بسیار معمول است که وزیران دولتی در سال نخست تولد فرزندشان، چند ماهی در مرخصی باشند. در ضمن دولت به یکی از والدینی که تصمیم دارند تا دوسالگی کودکشان در خانه بمانند، کمک هزینه ویژه‌ای پرداخت می‌کند. به همه این‌ها مراقبت‌های رایگان از کودک، دارو و درمان رایگان و حق اولاد در فیش حقوقی نیز اضافه می‌شود. ژاپن خوشبختی با کودوموتیت ژاپن یکی از پیرترین کشور‌های جهان است که نرخ رشد جمعیت آن منفیِ ۳ درصد است. به گفته کارشناسان اگر این روال ادامه داشته باشد در سال ۳۰۱۱ دیگر در ژاپن کودک زیر ۱۵ سالی وجود ندارد. برای بهبود وضعیت هرم جمعیتی در این کشور، قانونی به نام «کودوموتیت» وضع شد که طبق آن، خانواده‌هایی که فرزند زیر ۱۵ سال دارند، ماهانه تا ۱۳ هزار ین کمک مالی دریافت می‌کنند. همچنین پدر و مادر یک به یک می‌توانند با دریافت نصف حقوق خود تا سقف تعیین شده به مرخصی بروند و این درحالی است که بعد از آن می‌توانند بدون هیچ نگرانی به کار قبلی خود بازگردند. انگلستان ۳ سال مرخصی با حقوق برای مادران سیاست‌های این کشور، اختصاص ۵۲ هفته مرخصی زایمان برای زنان است که ۳۹ هفته آن با حقوق است؛ و ۶ هفته اول مرخصی با ۹۰ درصد حقوق است و مابقی آن، حداقل دستمزد. در انگلستان برای خانواده دارای فرزند حقوق هفتگی در نظر گرفته شده است

از بند ۱۳مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در زمینه سیاست‌های تشویقی فرزندآوری در ایران چه می‌دانید؟ مشوق‌هایی که اجرا نمی‌شود

شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سال ۹۱ برنامه‌ای تصویب کرد که می‌توان آن را مهم‌ترین سند جمعیتی کشور نامید که طی سال‌های اخیر به منظور پیشگیری از کاهش نرخ باروری و حرکت در مسیر افزایش نرخ رشد جمعیت تصویب شده است. مصوبه‌ای که بیشتر مفاد آن بر سیاست‌های تشویقی برای فرزندآوری و در نتیجه پیشگیری از بحران‌ها و چالش‌های ناشی از پیر شدن کشور در آینده معطوف است. منتها تا امروز و با گذشت بیش از شش سال از تصویب این طرح، هنوز بسیاری از بند‌های آن در هفت‌خوانِ پیگیری و اجرای مسئولان، بلاتکلیف است. طرحی که ظاهرا به واسطه ایجاد بار مالی برای دولت، با بی‌مهری مواجه است و با وجود شرایط بحرانی کشور در زمینه کاهش نرخ جمعیت، به شکلی که مایه قوت قلب خانواده‌ها برای فرزندآوری باشد، اجرا نمی‌شود. طرحِ مفیدی که بر لزوم بازنگری و وضع قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی فرزندآوری به صورت پلکانی با رعایت سه معیار سن ازدواج، فاصله موالید و تعداد فرزندان تاکید دارد و با هم، مروری داریم بر جزئیات بند ۱۳ آن که به طرح برنامه‌هایی برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری اختصاص دارد.

پوشش بیمه اجباری درمان رایگان مادر و کودک از ابتدای بارداری تا پایان دو سالگی کودک، برای کسانی که فاقد پوشش بیمه درمانی هستند. اختصاص سبد تغذیه رایگان ماهانه به صورت بن کالا شامل پروتئین، لبنیات، برنج و حبوبات به میزان یک تا ۲ میلیون ریال به مادران باردار و دارای فرزند زیر دو سال، حداقل برای سه دهک درآمدی پایین و نیازمندان بر اساس ارزش ریالی سال ۱۳۹۰ به عنوان سال پایه.

اختصاص بسته بهداشتی- درمانی رایگان شامل مکمل‌های غذایی، دارو، آزمایش‌های دوره‌ای و موردی و معاینه‌های ماهانه به مادران باردار و دارای فرزند زیر دو سال برای حداقل سه دهک درآمدی پایین.

پوشش کامل بیمه‌ای برای درمان ناباروری‌های اولیه و ثانویه. اختصاص مرخصی استحقاقی دو هفته‌ای تولد فرزند به پدر. اجرای کامل طرح آتیه فرزندان با مبنا قرار گرفتن ارزش ریالی سال ۱۳۸۹ به عنوان سال پایه پرداخت هدیه تولد فرزند به مادر به صورت سکه بهار آزادی. افزایش سنوات تحصیلی دانشجویان مادر به ازای هر فرزند تا ۵/۴ سال و کاهش سقف واحد‌های درسی در هر نیم‌سال تا سقف هشت واحد. متناسب‌سازی نظام آموزشی کشور با ملاحظات جنسیتی و سیاست‌های جمعیتی در ساختار، محتوا و طول مدت تحصیل. مراکز آموزش عالی موظفند در توزیع و تخصیص وام دانشجویی، وام ودیعه مسکن و همچنین تخصیص خوابگاه‌های دانشجویی، دانشجویان متأهل دارای فرزند را در اولویت قرار دهند. دانشجویان مادر دارای فرزند زیر سه سال می‌توانند تا ۵۰ درصد واحد‌های درسی نظری دوره تحصیلی خود را به صورت نیمه‌حضوری یا مجازی بگذرانند. فراهم آوردن امکان حضور منعطف و کاهش ساعات کار موظف، ایجاد امتیازات خاص و تسهیلات لازم در طرح دورکاری و نیمه‌حضوری و سایر شیوه‌های مناسب اشتغال برای زنان باردار و مادران دارای فرزند زیر ۵ سال. حق عائله‌مندی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی به دو برابر افزایش می‌یابد. پرداخت پاداش اولاد به صورت ماهانه و به صورت پلکانی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی کشور. اعطای مشوق‌های مالیاتی به خانواده متناسب با تغییرات در بُعد خانوار از طریق تغییر در واحد مالیاتی از فرد به خانواده. حمایت از طراحی، ساخت و واگذاری مسکن‌های چند نسلی به خانواده‌های گسترده. احتساب خانه‌داری به عنوان شغل و کمک به بیمه بازنشستگی زنان متأهل خانه‌دار با پرداخت بخشی از حق بیمه توسط دولت متناسب با درآمد خانواده. مادران شاغل دارای سه فرزند و بیشتر می‌توانند با داشتن هر میزان سابقه کار، علاوه بر میزان سنوات خود به ازای هر فرزند با یک سال افزایش سنوات بازنشسته شوند. مادران شاغل می‌توانند با هر میزان سابقه کار با همان میزان سنوات بازنشسته شوند. پرداخت وام قرض‌الحسنه «فرزند» به مبلغ یکصدمیلیون ریال به خانواده‌ها برای فرزندان سوم تا پنجم با بازپرداخت ۱۰ ساله و بدون الزام به سپرده‌گذاری توسط بانک‌های عامل برمبنای نرخ پایه سال ۱۳۹۱. افزایش اعتبارات، امکانات، ساعات درسی و فعالیت‌های ورزشی دختران و پسران در مدارس و دانشگاه‌ها. ایجاد رشته‌های تحصیلی متناسب با جایگاه و نقش خانواده و زن براساس فرهنگ اسلامی، همچون مدیریت خانه و خانواده در مقاطع مختلف توسط دو وزارت آموزش و پرورش و علوم، تحقیقات و فناوری. اجرای مستمر طرح غربالگری سلامت دختران و پسران در مدارس و دانشگاه‌ها. ترویج زایمان طبیعی و بدون درد و مقابله هدفمند با سزارین‌های غیرضروری و سودجویانه.

گفتگو با دکتر «شهلا کاظمی‌پور» استاد جمعیت‌شناسی درباره موانع فرزندآوری در ایــران فقط بند‌هایی که بار مالی نداشت اجرایی شد

این سال‌ها بیشتر از این که در عمل، اجرای سیاست‌های تشویق به فرزندآوری را به چشم ببینیم، فقط به شکل شعارگونه درباره قوانین، بند‌ها و تبصره‌های آن شنیده ایم. واقعا ایراد کجاست که طرح‌های پیشنهادی برای تشویق به فرزندآوری، به شکل تمام و کمال اجرا نمی‌شود؟ برای این که موانع عملی شدن این سیاست‌ها را بدانیم به سراغ دکتر شهلا کاظمی پور استاد جمعیت شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و مشاور و کارشناس شورای عالی انقلاب فرهنگی رفتیم. او علاوه بر داشتن مطالعات جمعیت شناسی در کشور‌های مختلف، به خوبی از زیر و بم مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی مطلع است.

چرا قوانینی که شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۹۱ در زمینه تشویق به فرزندآوری تصویب کرد و شما هم در تدوین آن نقش داشتید، تا این لحظه اجرایی نشده است؟ وقتی که این قوانین پس از تصویب شورای عالی به مجلس رفت، اواخر دوره ریاست جمهوری آقای احمدی‌نژاد بود و به همین دلیل مسکوت ماند. در دوره اول آقای روحانی پیشنهاد شد که یک بررسی دیگری بر روی این قوانین بشود. چون بسیاری از بند‌های آن برای دولت بار مالی داشت و بار مالی هم منوط بر این است که دولت آن را تقبل کند. اما با توجه به مشکلات مالی دولت‌ها، هیچ کدام زیر بار این قوانین نرفتند. فقط بعضی از بند‌ها که بار مالی نداشت و جنبه فرهنگی داشت و مثلا مربوط به صداو سیما بود را پیاده کردند و آن بند‌ها در حال اجراست که البته انگشت شمار است. چرا این سیاست‌ها جدی گرفته نشد؟ به جز بار مالی مسئله دیگری هم مانع اجرای این سیاست‌هاست؟ راستش من معتقدم نه فقط این بحث، بلکه خیلی از مسائل دیگر هم در کشورمان جدی گرفته نمی‌شود. حالا این بند‌هایی که پیاده شده شاید در طول سالیان جواب دهد، اما مسائل مختلفی در افزایش موالید دخیل است و معلوم نیست حتی با اجرایی شدن همان بند‌هایی که بار مادی داشته، جواب می‌گرفتیم یا خیر؟ من خودم به عنوان جمعیت‌شناس اعتقاد دارم اگر ابلاغیه رهبری اجرا شود از هر چیزی بهتر است. آن ۱۴ ماده ابلاغیه رهبری اگر اجرا شود خیلی جامع است و همه بند‌ها را در نظر می‌گیرد. بحث افزایش باروری هم در همان ماده اول قید شده، ولی همه جا تاکید شده بر کیفیت جمعیت؛ یعنی اگر ما فقط به افزایش تولید و باوروی توجه کنیم و ابعاد دیگر را در نظر نگیریم مثل افزایش مرگ‌ومیر، افزایش مهاجرت و... قطعا اثربخشی بسیار ضعیف خواهد بود. مهم‌ترین مانع این است که اعتقاد همگانی مبنی بر این که ما با مشکل سالخوردگی جمعیت روبه‌روییم و باید افزایش باروری را پیگیری کنیم، در بین مسئولان وجود ندارد. پیشی‌بینی می‌کنید فرهنگ‌سازی برای افزایش جمعیت، به چقدر زمان نیاز داشته باشد؟ هم اکنون خانواده‌ها در ذهن‌شان درباره امنیت اقتصادی دلواپس هستند و خیالشان از امنیت فرهنگی و آموزشی و اجتماعی نسل‌های بعد راحت نیست؛ با این همه در نسل جدید، شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» کمرنگ‌تر شده. جوانان دهه ۵۰ و ۶۰ به دلیل تجربه انقلاب و جنگ، نگرانی بیشتری برای بچه‌دار شدن داشتند، اما دهه هفتادی‌ها راحت ترند. اهمیت افزایش جمعیت برای جلوگیری از سالخوردگی جامعه، در همه جای جهان پذیرفته شده است. در ایران منهای این بحث چه موضوع مهم دیگری در مقوله فرزندآوری مورد توجه است؟ به نظر من مقدار زیادی از بحث فرزندآوری بحث فرهنگی است. اگر خانواده‌ها بتوانند در کنار فرزندآوری به پرورش و تربیت یک انسانِ سالم و صالح به لحاظ جسمی و روحی بپردازند، جامعه سالم و موفقی هم خواهیم داشت.