روایت ۴۰ سال فروش پرفراز و فرود نفت ایران

خبرگزاری مهر: چهار دهه فروش نفت ایران برخلاف سایر کشور‌های نفتی جهان تاریخی پرفراز و نشیبی را پیموده است که عمده دلایل این وضعیت، متاثر شدن تجارت نفت از تحولات سیاسی و بین المللی است؛ به نحوی که با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تولید نفت ایران با کاهشی چشمگیر همراه شد و با توجه به پایان قرارداد کنسرسیوم در سال ۱۳۵۸، شرکت‌های بزرگ نفتی قراردادشان برای خرید نفت ایران را پایان دادند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد با این وجود و پس از افزایش تولید نفت به فاصله یکسال پس از پیروزی انقلاب، روند بازاریابی نفت ایران به ریل سابق برگشت هرچند که میزان صادرات نفت ایران به دلیل کاهش تولید، روند نزولی به خود گرفت و عمده خریداران نفت ایران در آن زمان، شرکت‌هایی مانند شل، بی پی، اگزون، شرکت‌های ملی نفت کشور‌های مصرف کننده و ... بودند، اما با آغاز جنگ تحمیلی، شرایط سخت‌تر شد.

دهه نخست انقلاب و جنگ تحمیلی

در این دوره، به دلیل بمباران جزیره خارک - تنها جزیره صادراتی نفت ایران - ریسک خرید نفت از ایران به شدت افزایش یافت و بازاریابی برای نفت کشور با مشقت بسیاری همراه بود. در همین حال بیمه‌های بین المللی از پوشش بیمه محموله‌های ایرانی سر باز زدند و به همین دلیل شرکت ملی نفت تصمیم گرفت با پر کردن نفتکش‌های ایرانی در پایانه‌های صادراتی و با پوشش حمایتی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، این نفتکش‌ها را به صورت کاروان از خلیج فارس عبور داده و محموله‌ها را به صورت کشتی به کشتی به نفتکش‌های خارجی تحویل می‌دهد. البته راهکار‌های دیگری مانند گوی‌های شناور هم در نظرگرفته شد، اما ریسک ورود به آب‌های ایران، مشکل بزرگی برای صنعت نفت کشور شده بود.

از سوی دیگر، با آغاز بمباران تاسیسات تولید نفت در استان خوزستان و غرب کشور، تولید نفت ایران از حدود ۴ میلیون بشکه در روز به ۲.۵ میلیون بشکه در روز کاهش یافت که به همین دلیل، میزان صادرات هم با کاهش همراه شد. مهمترین محدودیت ایران در این دوره، مشکل بیمه بود که با توجه به شرایط در نظر گرفته شده در قرارداد‌های نفتی، این مشکل هم تا حدودی برطرف شد.

دهه ۷۰ و بازسازی

پس از پایان جنگ تحمیلی، دوران بازسازی تاسیسات نفتی و اسکله‌های صادراتی خارک در دستور کار قرارگرفت و تولید نفت در این دهه به حدود ۴.۲ میلیون بشکه افزایش یافت. با ورود پالایشگاه‌های شازند اراک و بندرعباس به مدار بهره برداری، سهم داخل از تولید نفت افزایش یافت، ولی صادرات نفت به عنوان راهبرد اصلی کشور به کار خود ادامه داد.

در این دوران، تحریم‌های داماتو تصویب و به مرحله اجرا درآمد که براساس خودداری شرکت‌های آمریکایی از خرید نفت ایران، حدود ۵۰۰ هزار بشکه از نفت ایران بدون مشتری باقی ماند، اما شرکت ملی نفت ایران با وجود محدودیت‌های فراوانی که در این باره داشت، توانست طی مدت سه ماه بازار‌های دیگری را جایگزین کند.

جالب آنجاست که شرکت‌های آمریکایی خریدار نفت ایران، منتقد اصلی تحریم‌های داماتو بودند و حتی در مواقعی، خواستار همکاری‌های غیررسمی با شرکت ملی نفت برای خرید محموله بودند که مورد موافقت قرار نگرفت.

دهه ۸۰ و آرامش فروش

این دهه را باید دهه آرام تجارت نفت ایران نامید؛ گرچه تبعات جنگ عراق موجب تکان خوردن بازار‌ها شد، ولی در مجموع سیاست جمهوری اسلامی ایران برای تداوم روند صادرات نفت به قوت خود باقی ماند. یک نکته مهم در این دوره، افزایش تعداد نفتکش‌های ایران بود که در دهه ۷۰ مورد تاکید قرار داشت. از آنجا که ایران در خطر تحریم‌های تازه قرار داشت و مهمترین رکن در فروش نفت، حمل و نقل بود، شرکت ملی نفت، نفتکش‌های سفارش داده شده به کشور کره جنوبی را تحویل گرفت تا مشکلی در این حوزه پیش نیاید. در پایان این دهه، صادرات بنزین به ایران تحریم شد، اما معاونت امور بین الملل شرکت ملی نفت با تهاتر نفت و بنزین، سوخت مورد نیاز کشور را تامین کرد.

دهه ۹۰ و سخت‌ترین تحریم

از اواخر دهه ۸۰ زمزمه تحریم خرید نفت ایران به گوش می‌رسید و در ابتدای دهه ۹۰ این تحریم‌ها اجرایی شد. به گفته مطلعین امر، به دلیل اجماع جهانی علیه ایران و تکلیف آمریکا به کشور‌های خریدار نفت ایران برای کاهش ۲۰ درصدی واردات نفت کشورمان به صورت هر شش ماه یکبار، صادرات نفت ایران به رقم ۷۰۰ هزار بشکه در روز هم رسید. مهمترین مشکل در این دوره، عدم دسترسی ایران به شبکه مبادلات جهانی و تحریم بانک مرکزی بود که برای نخستین بار چنین شرایطی بوجود می‌آمد.

تا پیش از آن، هیچگاه بانک مرکزی به عنوان دریافت کننده پول نفت تحریم نشده بود، اما در این دوره با تحریم بانک مرکزی و عدم ارتباط با شبکه جهانی سوئیفت، عملا بانک مرکزی به بن بست رسید.

شرکت ملی نفت در این دوره وظیفه بانک مرکزی را برعهده گرفت و از طرق مختلفی که در بالاترین سطح تصمیم گیری مجوز دریافت می‌کرد، توانست فروش نفت را به ۱.۵ میلیون بشکه افزایش دهد و با دور زدن همه تحریم ها، ارز حاصل از فروش نفت را در اختیار دولت قرار دهد.

با انعقاد معاهده برحام، همه محدودیت‌های صادرات نفت ایران برداشته شد، اما مشکلات بانکی همچنان دولت را آزار می‌داد. پس از برجام صادرات نفت و میعانات گازی ایران افزایش چشمگیری داشت و بیش از ۵۰ میلیون بشکه از میعانات گازی و نفت کوره کشور به صورت آرام، به طوری که قیمت‌ها را متاثر نسازد وارد بازار شد.

صادرات نفت کشور‌های حاشیه خلیج فارس در گروی صادرات نفت ایران

با خروج ایالات متحده آمریکا از توافق برجام و در پی آن تهدید‌های توییتری رییس جمهوری این کشور مبنی بر صفر شدن صادرات نفت ایران تا ۱۳ آبان ماه سال ۹۷، دوباره زمزمه بازگشت سنگلاخ‌ها به مسیر صادرات نفت کشور قوت گرفته است. به موازات این تهدید‌ها عربستان سعودی برای تزریق ۲ میلیون بشکه نفت به بازار به طور ضمنی اعلام آمادگی کرده است که با پاسخ به موقع کاظم پوراردبیلی، نماینده ایران در اوپک، این موضع سعودی‌ها تاحدی در هم شکسته شد. البته حسن روحانی، رییس جمهوری کشورمان نیز تهدید آمریکایی‌ها مبنی بر صفر کردن صادرات نفت ایران را بی جواب نگذاشت و طی سفر خود در سوییس اعلام کرد که در صورت صفر شدن صادرات نفت ایران تضمینی برای صادرات نفت کشور‌های حوزه خلیح فارس وجود ندارد. همین اظهارنظر در کمترین زمان ممکن بر بازار تاثیر گذاشته و موجب افزایش قیمت نفت شد.

ترامپ پیش از تهدید صادرات نفت ایران و همچنین قبل از برگزاری نشست ۱۷۴ اوپک از اعضای اوپک (به ویژه عربستان) در خواست کرده بود که با افزایش عرضه قیمت‌های کنونی نفت را کاهش دهند. خبرگزاری مهر طی گزارشی با عنوان «خوش رقصی با مشت خالی / پیدا و پنهان ادعای سعودی برای افزایش تولید نفت» به استناد امار، تحلیل کرد که با توجه به ظرفیت‌های تولید و مصرف موجود در عربستان، چنین افزایش تولیدی امکان پذیر نیست.

لفاظی آمریکا در صفحات مجازی/عملا دست بسته اند

رییس جمهوری آمریکا در تازه‌ترین توییت خود نوشته است: «انحصار اوپک باید به‌خاطر داشته باشد که قیمت‌های بنزین افزایش یافته است. اگر نگوییم کاری نکره‌اند، اقدام لازم را هم برای این شرایط انجام نداده‌اند. آن‌ها قیمت‌ها را افزایش می‌دهند، درحالی که ایالات متحده آمریکا در مقابل دلار‌های اندک آن‌ها از بسیاری از کشور‌های عضو اوپک حمایت می‌کند. این باید یک خیابان دوطرفه باشد. قیمت‌های جهانی نفت خام را همین حالا کاهش دهید!»

نماینده ایران در اوپک نیز این توییت ترامپ را بی جواب نگذاشت و پاسخ داد: «با توئیت‌های پیاپی و مذموم شما قیمت‌های جهانی نفت خام ۱۰ دلار افزایش یافته است، لطفا به این رویه پایان دهید، در غیر این صورت قیمت‌های جهانی نفت خام بالاتر می‌رود.»

محمدعلی خطیبی، نماینده اسبق ایران در اوپک در گفتگو با مهر با بیان اینکه رشد سالانه تقاضای نفت به میزان ۵ میلیون بشکه در روز، هر ساله عطش بازار نفت را تازه نگه می‌دارد، گفت: تولیدکنندگان بزرگ نفتی دارای ۶۰ روز ذخیره نفتی صنعتی، ۳۰ روز ذخیره نفتی استراتژیک هستند که کاهش هر یک روز ازاین ۹۰ روز می‌تواند قیمت‌ها را تکان دهد. با توجه به حساسیت عربستان به ذخایر مازاد خود در نقش سوپاپ اطمینان بازار نفت، می‌توان گفت: استفاده از ذخایر نفتی خود به منظور عرضه آن به بازار بعید به نظر می‌رسد.

آمریکا بخواهید هم نمی‌تواند

در این میان باید توجه داشت که درست است آمریکا در تلاش است تا با زیر فشار قرار دادن فروش نفت ایران، پاشنه آشیل اقتصاد کشور را نشانه برود، اما در صورت اجرایی شدن دور جدید تحریم‌ها علیه ایران تفاوت اساسی نسبت به دوران سال‌های ۹۰ تا ۹۲ که سایه قطعنامه‌های شورای امنیت بر سر کشور سنگینی می‌کرد وجود دارد نخست اینکه دیگر اجماع جهانی علیه ایران وجود ندارد و از سویی دیگر تجربیات تحریم‌های گذشته که تا کنون برای هیچ کشور نفتی پیاده نشده است، شرکت ملی نفت را آبدیده کرده است؛ بنابراین هر چند دشوار، اما مهارت حل و فصل مشکلات موجود در این زمینه در کشور افزایش یافته است.