از اجرای رسمی «نماد» تا ورود اورژانس اجتماعی به مدارس

خبرگزاری فارس: «نماد»، عنوان اختصاری طرحی با نام «نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان» است که در سال ۱۳۹۴، در قالب ائتلاف ۹ دستگاه و با هدف دستیابی به چارچوب همکاری نظام یافته برای مداخله سریع، به‌موقع و موثر در آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان، طراحی و آغاز شد. در این طرح، به تمامی راهکار‌ها در دو بُعد مهم «تقویت عوامل محافظت کننده» و «کاهش عوامل مخاطره آمیز» در زمینه‌های گوناگون آموزشی، غربالگری، مداخله مختصر، ارجاع، درمان، حمایت‌های روانی، مددکاری اجتماعی، معاضدت‌های انتظامی و قضایی، به همراه کوشش برای پیشگیری‌های وضعی، توجه شده است. مطابق برنامه زمان‌بندی طرح، مقرر شده است که تا سال ۱۴۰۰، این طرح در تمام مدارس کشور مستقر شود و به این ترتیب، با استقرار آن، ضمن اینکه همکاری بین دستگاه‌ها از طریق یک سامانه جامع نرم افزاری، نظام یافته و هوشمند خواهد شد، می‌توان امیدوار بود که میزان آمادگی کشور برای واکنش سریع در فوریت‌های اجتماعی دانش‌آموزان، افزایش یافته و تقویت خواهد شد. اکنون که دو سال از اجرای طرح، در سال‌های تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ و ۹۷-۱۳۹۶، می‌گذرد. در گفت‌وگویی با نادر منصور کیایی مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش به بررسی چارچوب، دستاورد‌ها و آخرین وضعیت پیشرفت عملیات اجرایی طرح نماد پرداخته‌ایم. * پیشینه طرح نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) چیست و در چه مرجعی به تصویب رسید؟ سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان که به اختصار «نماد» خوانده می‌شود، به عنوان یکی از نخستین تجربیات ائتلاف ملی در حوزه امور اجتماعی کشور، با هدف پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در بین دانش آموزان، در جلسه مورخ ۱۶ آذر ۱۳۹۴، به عنوان میثاق همکاری‌های چندجانبه بین وزارت آموزش و پرورش و ۸ دستگاه دیگر به تصویب شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی رسید. * یعنی اکنون ۸ دستگاه عضو این ائتلاف هستند؟ در سه سال گذشته، دستگاه‌های دیگری نیز به این ائتلاف پیوستند و اکنون تعداد دستگاه‌های عضو ائتلاف، با لحاظ دو دانشگاهی که از ابتدا به عنوان قطب علمی با برنامه همکاری کردند، ۱۴ دستگاه است. البته طرح نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) همچنین در در دی ماه ۱۳۹۶، در نود و ششمین جلسه شورای اجتماعی کشور نیز مورد تأیید و تصویب قرار گرفت و نقشه راه آینده طرح، در این جلسه مشخص شد. * در این سند، منظور از نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان چیست؟ همانطور که در سند تعریف شده است، منظور از نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان، مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه‌ها شامل غربالگری، آموزش، توانمندسازی و حمایت‌های روانی ـ. اجتماعی، به منظور مراقبت دانش‌آموزان در برابر رفتار‌های پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و جرائم از طریق مداخله به‌موقع و موثر است. * طرح «نماد»، از چه مدل و چارچوبی استفاده می‌کند؟ چارچوب این ائتلاف با تأکید بر سه محور شناسایی، آموزش و مداخله طراحی شده است که هر یک شامل فعالیت‌هایی خواهد بود. ۱- شناسایی و غربالگری در مدارس از طریق شواهد میدانی، از آزمون‌های استاندارد روانی، آزمون‌های خطرپذیری، شواهد کلینیکی و چک لیست‌ها نیز استفاده خواهد شد. ۲- آموزش‌های رشد مدار شامل آموزش و توانمندسازی معلمان و والدین، تولید برنامه درسی پیشگیری مربوط به هر دوره تحصیلی و منابع کمک آموزشی آن، برگزاری و اجرای دوره‌های آموزشی رشد مدار پیشگیری، اجرای فعالیت‌های مکمل و ترویجی. ۳- مداخلات وضعی و روانی ـ. اجتماعی شامل اقدامات مداخله‌ای برای کاهش عوامل مخاطره‌آمیز (از جمله اقدامات انتظامی و مناسب‌سازی فضاها)، برگزاری جلسات و دوره‌های آموزشی برای خانواده‌ها (بویژه موارد لازم‌التوجه)، خدمات و حمایت‌های روانی ـ. اجتماعی، خدمات مددکاری به خانواده‌ها، معاضدت‌های حقوقی و مالی مورد نیاز، مشاوره‌های خانوادگی و فردی، معاضدت‌های تحصیلی، درمان و بازتوانی.

* طرح «نماد» چه بخش‌ها و ابزار‌هایی دارد و هر یک از این بخش‌ها چگونه فعالیت می‌کنند؟ طرح «نماد»، چهار بخش مهم دارد که شامل غربالگری، آموزش‌های ارتقایی، سامانه ارجاع و ارائه خدمت است. بخش غربالگری: در این بخش، علاوه بر پرسشنامه‌ها و ابزار‌های غربالگری، راهنما‌هایی نیز برای نحوه استفاده و پیاده‌سازی پرسشنامه‌ها و ابزار‌های غربالگری، تهیه و تدوین شده است. این راهنما‌ها شامل پرسشنامه‌هایی در دو محور «غربالگری اختلالات روانی و رفتاری» و «غربالگری رفتار‌های پرخطر» تهیه و تدوین شده است که به تفکیک سه دوره تحصیلی و نیز تفکیک جنسیت است. بخش آموزش: در این بخش، راهنما‌هایی برای دانش‌آموزان، والدین و کارکنان مدارس با هدف استفاده در آموزش‌های ارتقایی تهیه شده است. این راهنما‌ها در زمینه مهارت‌های خودمراقبتی و در موضوعاتی، چون خودآگاهی، توکل، اعتماد به نفس، بخشایشگری، صبر، مدیریت احساسات، کنترل استرس، مدیریت خود و تنظیم شناختی هیجانات، به‌صورت جداگانه برای والدین، کارکنان و دانش‌آموزان تدوین شده است. بخش سامانه الکترونیک ارجاع: سامانه طرح نیز با نام سامانه جامع نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان، طراحی و راه اندازی شده است. در این سامانه، تمام عملیات شبکه‌سازی مراکز ارائه خدمت، انجام غربالگری، آموزش‌های ارتقایی و نیز ارجاع برای مداخلات تخصصی و مددکاری، یکپارچه شده و به صورت نرم افزاری، هدایت و پیگیری می‌شود. بخش مداخله و ارائه خدمت: در این بخش، راهنما‌های ارائه خدمت، در دو بخش ۱- «راهنمای مداخلات روانشناختی» شامل «اختلالات روانی و رفتاری» و «اختلالات مرتبط با رفتار‌های پرخطر» و ۲- «راهنمای خدمات مددکاری و حمایت‌های اجتماعی»، تدوین شده است. * طرح «نماد»، چه فاز‌هایی دارد و چگونه اجرا می‌شود؟ طرح «نماد» یک نقشه راه دارد که برنامه نیز مطابق آن حرکت می‌کند. بر اساس این نقشه راه که در سند نیز به آن اشاره شده است و در نود و ششمین جلسه شورای اجتماعی کشور نیز مورد تأیید قرار گرفت، مقرر شد تا پایان برنامه ششم توسعه کشور، تمامی ابعاد و مراحل آن، به طور کامل در تمامی مدارس کشور، اجرا شده و مستقر شود. در سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ که اولین سال اجرای طرح «نماد» بود، ۷۲ مدرسه از ۱۲ شهر و ۶ استان آذربایجان شرقی، البرز، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، فارس، تحت پوشش قرار گرفتندکه در این مدارس، عملیات غربالگری و آموزش انجام شد. این ۷۲ مدرسه در سال تحصیلی ۹۷-۱۳۹۶ به مرحله مداخله و ارائه خدمت نیز رسیدند. در سال تحصیلی ۹۷-۱۳۹۶، به عنوان دومین سال اجرای طرح، ۵۰۹ مدرسه کشور تحت پوشش طرح «نماد» قرار گرفتند که شامل سه پایلوت جداگانه بوده است. * درباره پایلوت‌های طرح توضیح بیشتری می‌دهید؟ پایلوت جامع شهرستان نظرآباد: در قالب این بخش، تمامی عملیات فنی طرح در ۱۳۰ مدرسه شهری و روستایی شهرستان نظرآباد استان البرز پیش بینی شده است که تاکنون بخش‌های غربالگری و آموزش به پایان رسیده و طرح در مرحله ارجاع و ارائه خدمت در شهرستان است. اجرای فاز ۲ در ۶ استان کشور: در قالب این بخش، ۷۲ مدرسه مجری طرح در سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ (از استان‌های آذربایجان شرقی، البرز، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، فارس) در سال تحصیلی ۹۷-۱۳۹۶ نیز به کار خود ادامه دادند و اکنون در مرحله ارجاع و ارائه خدمت هستند. اجرای فاز ۱ در ۲۶ استان کشور: در قالب این بخش، ۳۰۷ مدرسه کشور از ۲۶ استانی که در سال تحصیلی ۹۷-۱۳۹۶ به طرح پیوستند، بخش‌های غربالگری و آموزش را اجرا کرده اند و بخش ارجاع و ارائه خدمت را در فاز بعدی، اجرا خواهند کرد.

* دستاورد‌های طرح «نماد»، تاکنون چه بوده است؟ طرح «نماد» از ابعاد مختلف، دستاورد‌های گوناگونی داشته است. قبل از اینکه با جزئیات به این دستاورد‌ها اشاره کنم، اجازه بدهید رئوس این دستاورد‌ها را بیان کنم. یکی از مهم‌ترین دستاورد‌ها، طراحی نظام ارجاع بین آموزش و پرورش و سایر دستگاه‌ها در زمینه مددکاری اجتماعی است. با وجود اینکه تجربه مشابهی در زمینه شناسایی، درمان و بازتوانی دانش‌آموزان در موضوع مصرف مواد حاصل شده بود، اما در طرح «نماد»، ابعاد گسترده تری از آسیب‌های اجتماعی، به‌ویژه در زمینه ارجاع الکترونیک، مورد توجه قرار گرفت. علاوه بر نظام ارجاع، تولید منابع فنی در زمینه‌های مختلف غربالگری، آموزش، مداخله و ارائه خدمت نیز از جمله دستاورد‌های طرح بوده است. به خصوص اینکه، منابع و ابزار‌های فنی حتی به صورت موضوعی و به تفکیک انواع آسیب‌ها نیز تهیه شده است. دستاورد دیگر، طراحی سامانه فنی برای هدایت عملیات به‌ویژه در زمینه‌های غربالگری و ارجاع است. اکنون زیرساختی تهیه و آماده شده است که بیشتر عملیات مربوط به طرح، در قالب آن و بر پایه یک نرم افزار صورت می‌گیرد و این موجب کمک به تسریع در مداخلات می‌شود. علاوه بر آنچه که اشاره کردم، جزئیات بیشتر دستاورد‌های طرح شامل «تدوین دستورالعمل اجرایی (۱۱۰ نفر ساعت کار کارشناسی) و نهایی سازی آن با مشارکت ۳۱ نفر از ذینفعان اجرایی در استان‌ها»، «تهیه و تدوین ۶۴ کتاب آموزش ارتقایی برای والدین، معلمان و دانش‌آموزان با مشارکت ۲۰ نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاه‌های قطب علمی پروژه»، «اخذ تأیید و صحه‌گذاری ۱۲۰۰ نفر از معلمان استان‌های پایلوت و ۳۱ نفر از مدرسان آموزش دوره‌های ضمن خدمت سراسر کشور»، «تولید ۱۱ پرسشنامه غربالگری روانی ـ. اجتماعی برای سنجش ۸ اختلال سلامت روان و ۵ آسیب اجتماعی در دانش آموزان ابتدایی، متوسطه اول و دوم»، «اخذ نظرات ۱۲۰۰ معلم و حدود ۳۰۰۰ والد و ۳۰۰۰ دانش‌آموز در ارتباط با پرسشنامه‌های غربالگری در استان‌های پایلوت»، «تولید ۱۱ کتابچه دستورالعمل اجرا، نمره‌گذاری و تفسیر پرسشنامه برای کاربران» و «جلب همکاری بیش از ۲۵ عضو هیأت علمی دانشگاه‌های معتبر کشور و اخذ تأییدیه ۹ استادتمام متخصص روانشناسی کودک در دانشگاه تهران و شهید بهشتی» است. از دیگر اقدامات شامل «برگزاری کارگاه‌های آموزشی توجیهی ۵ روزه در استان‌ها برای ۱۲۰۰ نفر از معلمان و کادر اجرایی مدارس منتخب اجرای پروژه نماد (۴۸۰۰۰ نفر ساعت) توسط گروه ۲۵ نفره از اساتید دانشگاه‌های قطب علمی کشور و ۱۲ نفر از مدرسان بومی استان‌های پایلوت»، «اختصاص ۴۷۵ نفر ساعت برای تدوین ساختار و محتوای مداخلات بسته‌های خدمت با حضور سرپرستان سایر کارگروه‌ها و متخصصین»، «تدوین حداقل ۱۶ بسته مشاوره برای سطوح ۴ گانه دانش‌آموز ـ. والد ـ. معلم ـ. متخصص»، «تدوین ۲۴ بسته مددکاری برای سطوح دانش‌آموز، والد ـ. معلم ـ. مددکار مدرسه»، «اختصاص بالغ بر ۲۴۰۰ نفر ساعت برای طراحی سامانه نرم افزاری و هدایت کاربران برای ورود و ثبت اطلاعات مدارس، ۸۷۰ کلاس درس، ۱۱۶۰۰ دانش‌آموز و مراکز ارائه خدمت در سامانه»، «برگزاری ۴ جلسه شورای سیاستگذاری، ۱۶ جلسه کمیته علمی اجرایی، برگزاری ۴۰ جلسه فنی تخصصی کارگروه‌ها (به جز کارگروه نرم افزار) و ۷ جلسه مشترک بین کارگروه‌های نماد» و «راه اندازی سامانه جامع نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان و طراحی و راه اندازی بخش‌های مهم ارجاع الکترونیک دانش‌آموزان و به‌ویژه راه اندازی بخش اورژانس اجتماعی در سامانه غربالگری تمامی دانش‌آموزان ۵۱۹ مدرسه کشور و تهیه پروفایل برای ارائه خدمات روانی و اجتماعی به آنها» است. * دو سال از اجرای طرح نماد می‌گذرد، حالا در چه نقطه‌ای از اجرای این طرح هستیم؟ طرح «نماد»، فاز‌های مختلفی دارد که گام به گام در حال اجرای آن‌ها هستیم. طبق برنامه در سال تحصیلی ۹۷-۱۳۹۶، مرحله اجرای آزمایشی به پایان رسیده است و بسیاری از چالش‌ها و فرصت‌های طرح، مشخص شده است. به عنوان مثال، بحث‌های گسترده‌ای درباره شیوه غربالگری انجام شده است و ابزار‌های آن طراحی و تدوین شد. منابع و سرفصل‌های مربوط به آموزش‌های ارتقایی و شیوه آن تدوین شد. همچنین درباره نحوه مداخلات روانی و اجتماعی، بررسی‌های مختلفی صورت گرفت و ابزار‌ها و راهنما‌های فنی مربوط به آن، تدوین شد. بر اساس تلفیق مباحث نظری - فنی و تجارب میدانی، شیوه‌نامه اجرایی و فنی مربوط به نحوه اجرای طرح در سطح مدارس، تدوین شد که تاکنون، به ویرایش دهم رسیده است و به طور مستمر از طریق دریافت و تحلیل بازخورد‌های مدارس و مجریان طرح، بازنگری و اصلاح می‌شود. علاوه بر این سامانه نرم افزاری و نیز فرایند‌های مربوط به ارجاع بین سازمانی، طراحی شد که هم اکنون بخش مهمی از عملیات اجرایی طرح، از جمله بخش غربالگری، از طریق سامانه نرم‌افزاری طرح اجرا می‌شود؛ بنابراین بخش مهمی از زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های فنی و اجرایی طرح، فراهم شده و مقدمات لازم برای گسترش طرح و استقرار آن، فراهم شده است که این مرحله نیز به تناسب تأمین منابع، مطابق برنامه زمان‌بندی، گام به گام اجرا خواهد شد. * از ارجاع الکترونیک نام بردید، در این مورد بیشتر توضیح بدهید؟ منظور چیست؟ یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های طرح «نماد»، راه‌اندازی سامانه ارجاع الکترونیک در زمینه کودکان و نوجوانانی است که نیازمند دریافت خدمات درمان و حمایت‌های روانی ـ. اجتماعی هستند. من فکر می‌کنم، جدا از دستاورد‌های مختلفی که طرح «نماد» در زمینه پروتکل نویسی و تهیه ابزار‌های فنی داشته است، نظام ارجاع الکترونیک دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای اورژانس اجتماعی، دستاورد بزرگی است که جزو آرزو‌های کارشناسان این حوزه بوده است. در سه سال گذشته، بعد از مطالعات و جلسات مختلف مختلف فرایندنویسی و تبدیل آن‌ها به فرم‌های الکترونیک و فلوچارت ارجاع، تهیه شده و بر روی سامانه نرم‌افزاری طرح، بارگذاری شده است. به‌طوری که تمامی دستگاه‌های عضو ائتلاف و مراکز تابعه آن‌ها در تمامی شهر‌های مجری طرح، در این سامانه، کارتابل اختصاصی خود را دارند و موارد ارجاعی را مشاهده کرده و خدمت مورد نیاز دانش‌آموزان را می‌توانند ارائه کرده و پیگیری کنند و گردش کار مربوط به ارائه خدمت به هر دانش‌آموز در سامانه قابل پیگیری است و مددکار اجتماعی به ویژه «مدیر مورد» هر شهر، آخرین وضعیت هر دانش‌آموز را در سامانه پیگیری می‌کند. به یاری خداوند متعال در تلاش هستیم تا در سال تحصیلی جدید، از سامانه تحت موبایل و نیز اپلیکیشن طرح، بهره برداری کنیم و به این ترتیب، با هدف تحقق مداخله سریع، به‌موقع و موثر، ذینفعان طرح قادر خواهند بود، از هر نقطه‌ای و در هر زمانی داده‌ها را گزارش کنند. * برنامه‌ها و دورنمای آینده طرح، از جمله در سال تحصیلی ۹۸-۱۳۹۷، چگونه تعریف شده است؟ بر اساس سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) و نقشه راه طرح، در سال تحصیلی ۹۸-۱۳۹۷، طرح «نماد» در تمامی مدارس یک شهرستان از هر استان، اجرا خواهد شد. در عین حال، دفتر ملی طرح در نظر دارد که برای تسریع در تحقق اهداف طرح، به موازات اجرای گام به گام کل عملیات اجرایی طرح و پیاده سازی برنامه زمان بندی آن، بخشی از فرایند‌ها، عملیات و فعالیت‌های مربوط به طرح را با اولویت در تمامی مدارس کشور اجرا کند. * به چه شکل؟ برای این منظور، سناریو‌های مختلیفی در دست بررسی است که به‌زودی نهایی می‌شود. به عنوان مثال، ما در حال بررسی زیرساخت‌ها و ظرفیت‌ها برای اجرای کامل بخش اورژانس اجتماعی طرح «نماد»، در تمامی مدارس کشور هستیم. برای این منظور در سامانه نرم افزاری طرح، علاوه بر بخش ابزار‌های غربالگری طرح، پنجره اورژانس اجتماعی طراحی شده است که آمادگی گزارش لحظه‌ای و پیگیری موارد ارجاعی در آن، در تمامی سطوح ارائه خدمت، در نظر گرفته شده است. * آیا این طرح، موازی‌کاری با فعالیت سایر دستگاه‌ها ندارد؟ این توضیح را هم اضافه کنم که در طرح «نماد»، قرار بر این نیست که آموزش و پرورش و یا خود طرح به عنوان مثال در زمینه اورژانس اجتماعی، تشکیلات و سازمان جدیدی داشته باشد و در کار سایر دستگاه‌ها تداخل کند و یا مسئولیت این دستگاه‌ها را به عهده بگیرد، بلکه هدف این است که از طریق هم‌افزایی دستگاه‌ها، مأموریت خطیر شناسایی و ارائه خدمت به دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و یا دارای مصادیق فوریت‌های اجتماعی، با سرعت بیشتری دنبال شود. * در پایان این مصاحبه، اگر جمع‌بندی دارید، مطرح کنید؟ طرح «نماد» به دلیل جامعیت، مأموریت‌ها، زیرساخت‌ها و ابزار‌های فنی، سرمایه‌ای ارزشمند برای کشور است. این طرح قابلیت این را دارد که در آینده، نه تنها گروه سنی کودک و نوجوان را به طور کامل تحت پوشش قرار دهد بلکه می‌تواند الگو و زیرساختی برای استقرار نظام مراقبت اجتماعی کشور باشد. برای استقرار طرح و گسترش آن، به حمایت‌های گسترده‌ای نیاز است. من فکر می‌کنم چنانچه دستگاه‌ها، طرح‌ها، برنامه‌ها و خدمات خود در گروه سنی کودکان و نوجوانان را از طریق این طرح دنبال کنند و طرح‌ها و برنامه‌های موازی در این طرح تجمیع شوند، علاوه بر اینکه موجب هم افزایی در منابع و ظرفیت‌ها می‌شود، در عین حال موجب افزایش نرخ پوشش و گسترش و استقرار کامل طرح نیز می‌شود. امیدوارم با استمرار همکاری‌ها و حمایت‌های ملی برای اجرای طرح، شاهد استقرار کامل طرح با تمامی ابعاد، زیرساخت‌ها، ابزار‌های فنی و کارکرد‌های آن برای خدمت به کودکان و نوجوانان کشورمان باشیم.