آب‌گیری در ترکیه، بی‌آبی در عراق، گردوغبار در ایران
سد ایلیسو در ترکیه، یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های آبی جهان که حجم مخزنش سه برابر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین سد ایران (کرخه) است، در آستانه آب‌گیری قرار گرفت. این خبر البته در روز‌های گذشته با تیتر «آغاز آب‌گیری» منتشر شد، اما کمی بعد تکذیب شد. اما حتی همین خبر تکذیب‌شده هم واکنش‌ها و تبعات گسترده‌ای را در پی داشت چراکه حجم آب ورودی به رودخانه دجله در عراق حکایت از آن داشت که این اتفاق رخ داده است.
روزنامه شرق: سد ایلیسو در ترکیه، یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های آبی جهان که حجم مخزنش سه برابر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین سد ایران (کرخه) است، در آستانه آب‌گیری قرار گرفت. این خبر البته در روز‌های گذشته با تیتر «آغاز آب‌گیری» منتشر شد، اما کمی بعد تکذیب شد. اما حتی همین خبر تکذیب‌شده هم واکنش‌ها و تبعات گسترده‌ای را در پی داشت چراکه حجم آب ورودی به رودخانه دجله در عراق حکایت از آن داشت که این اتفاق رخ داده است. با این حال هم در خود ترکیه که محل ساخت سد است و هم در عراق که بیشترین ضربه را از این سد خواهد خورد و هم در ایران که تبعات زیست‌محیطی ناشی از آن دامنش را به شکل بحران‌های بزرگ و ترسناک طبیعی خواهد گرفت، اعتراضات و واکنش‌های زیادی به خبر آب‌گیری سد ایلیسو آغاز شد. موضوع از این قرار است که ترکیه بالاخره به ساعت صفر آب‌گیری این سد غول‌پیکر که روی رودخانه دجله ساخته است، رسیده؛ سدی که ۲۰ سال صرف ساختش کرد و قرار بود در سال ۲۰۱۹ آب‌گیری شود، اما پایان کارش یک سال زودتر اتفاق افتاد. محاسبات نشان می‌دهد با پایان کار عمرانی این سد و آغاز آب‌گیری، نزدیک به ۶۰ درصد (به صورت دقیق ۵۶ درصد) از حجم ورود آب رودخانه دجله به عراق کاسته خواهد شد. این در حالی است که این رودخانه منبع تأمین آب آشامیدنی حداقل سه شهر بزرگ عراق از شمال تا جنوب این کشور، یعنی موصل، بغداد و بصره است. به این موارد باید کشاورزی و تأمین آب آشامیدنی صد‌ها روستا را هم اضافه کرد. به غیر از این، رودخانه دجله در انتهای مسیر خود به رودخانه اروند می‌پیوندد و اصلی‌ترین محل تأمین آب یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های خاورمیانه یعنی هورالعظیم است. همین‌جا نقطه‌ای است که ایران از این سد در ترکیه آسیب می‌بیند. کم‌شدن آب ورودی به هورالعظیم یعنی خشک‌شدن بخش بیشتری از این تالاب و این موضوع مساوی است با افزایش شدید حجم گردوغبار‌هایی که همین الان هم استان‌های غربی و جنوب غربی ایران و به‌ویژه خوزستان را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند. البته اثر مخرب این سد غول‌پیکر فقط این مورد نیست، کاهش حجم آورد آب دجله یعنی کاهش کشاورزی و رطوبت خاک در عراق و همین هم یعنی افزایش گردوغبار‌های بلندشده از سرزمین مرکزی این کشور همسایه ایران. مجموعه تبعات سد ایلیسو و خبر آب‌گیری‌اش باعث شد موج بلندی از واکنش‌ها در روز‌های اخیر نسبت به آن از ترکیه تا عراق و ایران آغاز شود. واکنش‌ها در عراق در عراق که بیشترین آسیب را از این سازه ترسناک خواهد دید، هم فعالان سیاسی و حقوقی و هم مردم عادی در شبکه‌های اجتماعی شروع به انتقاد از دولت ترکیه کرده‌اند. برخی کاربران عراقی حتی در واکنش به کاهش شدید سطح رودخانه دجله در نتیجه شروع آب‌گیری سد ایلیسو در عراق فراخوان تحریم کالا‌های ترکیه و تحت فشارگذاشتن آنکارا از طریق اقتصادی را پیشنهاد داده‌اند. گزارش‌های رسمی وزارت برنامه‌ریزی عراق حاکی از آن است که حجم تبادلات تجاری بین دو کشور در ۲۰۱۷ در حد ۱۰ میلیارد دلار بوده است، اما سفیر عراق در ترکیه همین هفته گذشته در اظهاراتی حجم این مبادلات را بین ۱۷ تا ۲۳ میلیارد دلار اعلام کرد. حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق، هم در یک کنفرانس خبری درباره تنش جدید بین آنکارا و بغداد اعلام کرد: دولت ترکیه عمدا در زمانی اقدام به پرکردن سد ایلیسو کرد که ما در آن زمان از آن‌ها خواسته بودیم که این سد را پر نکنند؛ این موضوع، موضوع سیاسی و انتخاباتی است، زیرا ترکیه می‌خواهد از آن برای کسب آرای کشاورزان خود استفاده کند. علاوه بر این، تعدادی از رهبران و شخصیت‌های سیاسی عراقی پیشنهاد داده اند این مناقشه آبی میان ترکیه و عراق را باید در ابعاد بین‌المللی پیگیری کرد. هرچند گفته می‌شود به دلیل آنکه میان بغداد و آنکار هیچ‌گونه معاهده و توافق‌نامه‌ای در این زمینه وجود ندارد پیگیری حقوقی ماجرا در ابعاد بین‌المللی چاره‌ساز نخواهد بود. در همین شرایط و پس از بالاگرفتن موج اعتراضات و واکنش‌ها نسبت به این اقدام دولت ترکیه و خبر شروع آب‌گیری سد ایلیسو منجر به کاهش چشمگیر حجم آب ورودی رودخانه دجله به عراق شده است. «فاتح یلدز»، سفیر ترکیه در بغداد، در واکنش در توییتر خود توضیحاتی دراین‌باره نوشت و مدعی شد: آنکارا با هماهنگی عراق، آب‌گیری سد را آغاز کرده است. به گزارش ایرنا، ترجمه نوشته‌های سفیر ترکیه در عراق دراین‌باره به این شرح است: «ترکیه هرگز گامی بدون رایزنی با همسایه خود (عراق) و چگونگی کمک‌کردن به آن برنمی‌دارد و این اقدام تازه (آب‌گیری سد ایلیسو) نیز با مشورت همسایه‌اش صورت گرفته است. ترکیه اقدامات مشترک را بعد از این مرحله بررسی کرده و طرف عراقی نیز از انگیزه‌های این اقدام با آنکارا هم‌رأی است. یلدز درباره اعتراضات صورت‌گرفته گفت که همه این شکوه‌ها و نامه‌های اعتراضی عراق را به آنکارا انتقال می‌دهد. سفیر ترکیه در بغداد خطاب به مردم عراق گفت که ترکیه دیدگاه خود را در زمینه همکاری دوجانبه -هنگامی که آب‌گیری را به تعویق انداخت- به طرف عراقی بیان کرده بود و به‌تازگی نیز قبل از شروع آب‌گیری، این موضوع را مجدد مطرح کرد و به همین منظور چندی قبل، یک هیئت فنی از عراق عازم ترکیه شد. یلدز در ادامه گفت که ترکیه در قضیه آب دو رودخانه دجله و فرات و مدیریت آن به صورت صحیح، در کنار مطالبات مردم عراق است، زیرا آن را جزء آب‌های مشترک می‌داند. واکنش‌ها در ترکیه بر اساس اخبار منتشرشده، ترکیه در پی پیش‌بینی اعتراضات مردم و مقامات عراق، آب‌گیری ایلیسو را به شکلی بی‌سروصدا از روز جمعه یک هفته پیش آغاز کرد. مقامات ترکیه می‌گویند این سد پروژه‌ای مهم برای تأمین انرژی کشور ترکیه است و با هدف تولید انرژی برقابی احداث شده و پس از آب‌گیری کامل، مشکلی برای جریان آب رودخانه دجله ایجاد نخواهد کرد. آن‌طور که ایرنا از آنکارا گزارش داده است، بر اساس برنامه زمان‌بندی‌شده، قرار بود این سد در مدت سه سال آب‌گیری شود و به این طریق جریان آب رودخانه قطع نشود ولی دولت ترکیه در نظر دارد در مدت یک سال این سد را آب‌گیری کند که این مسئله در کنار کاهش دبی آب دجله در پی خشک‌سالی، موجب بروز نگرانی مردم عراق و کاهش آب در پایین‌دست سد شده است. مراد آجو، مدیرکل امور آب دولتی ترکیه، نیز در گفتگو با خبرگزاری آناتولی ترکیه اعلام کرد که این سد با هدف تولید انرژی برقابی احداث شده و برق تولیدشده توسط نیروگاه سد، سالانه بالغ بر ۱.۵ میلیارد دلار درآمد برای اقتصاد ترکیه خواهد داشت. وی اضافه کرد: ارتفاع این سد از بستر رودخانه ۱۳۵ بوده و با شش توربین تولید برق و نیروگاه نصب‌شده آن به قدرت هزارو ۲۰۰ مگاوات، قادر است سالانه چهارمیلیاردو ۱۲۰ میلیون کیلووات ساعت برق تولید کند که با راه‌اندازی کامل نیروگاه نصب‌شده این سد، چهار درصد انرژی برقابی ترکیه از طریق نیروگاه این سد تأمین و تولید خواهد شد و به همین علت این پروژه برای ترکیه بسیار مهم و حیاتی است. این پروژه با صرف ۱.۵ میلیارد یورو احداث شده و در مدت زمان کوتاهی هزینه صرف‌شده را از طریق تولید انرژی برق جبران خواهد کرد. با این همه آغاز آب‌گیری و مراحل ساخت این سد حتی در خود کشور ترکیه هم اعتراضات و واکنش‌هایی را به دنبال داشته است و این‌طور نیست که آنجا هم همه موافق این پروژه باشند. فعالان محیط‌زیستی و همچنین مردم حدود ۲۰۰ روستایی که با آغاز آب‌گیری سد زیر آب خواهند رفت و مجبور هستند به اجبار خانه و کاشانه صدهاساله خود را ترک کنند، از جمله معترضان به این سد در ترکیه هستند. به عنوان مثال ارجان ایبوگا، عضو جنبش اکولوژیکی مزوپوتامیا و نجات روستای حسن کیف که با آب‌گیری سد زیر آب خواهد رفت، در واکنش به خبر‌های منتشرشده در این باره در گفت‌وگویی اطلاعات دقیقی درباره آن داده است. محمد درویش کارشناس محیط زیست که خود از جمله افرادی است که در زمینه اعتراض به این سد کارزار نجات میانرودان را آغاز کرده و تاکنون امضای نزدیک به ۱۵۰ هزار نفر را در اعتراض به ساخت سد ایلیسو جمع کرده است، متن این گفتگو را در کانالش منتشر کرد. این فعال محیط‌زیستی اهل ترکیه در پاسخ به این سؤال که «آیا این صحت دارد که ساخت سد ایلیسو به اتمام رسیده و آب‌گیری آغاز شده است؟» گفته: «خیر، این خبر آن‌گونه که منتشر شده، درست نیست. اما این بیانیه که آب‌گیری آغاز شده، بیشتر پروپاگاندا و ترفندی تبلیغاتی تلقی می‌شود؛ به‌ویژه آنکه انتخابات هم در ترکیه در راه است. در حقیقت، بیش از همه دولت ترکیه با این ترفند می‌خواهد مقاومت مردمی در برابر سد ایلیسو را بشکند». او همچنین درباره جابه‌جایی ساکنان دره دجله نیز این‌طور گفت: «تا امروز تنها روستای ایلیسو جابه‌جا شده که آن‌هم در سال ٢٠١٠ بوده. ١٩٨ روستای دیگر و حسن کیف هنوز ساکنان عادی خود را دارند. پروسه پرداخت غرامت هنوز به پایان نرسیده. صد‌ها شکایت علیه کوچ اجباری هنوز در جریان است. در نزدیکی حسن کیف پل بزرگی بر دجله در حال ساخته‌شدن است. کارگران ساختمانی به ما خبر داده اند که هنوز یک سال دیگر تا پایان ساخت آن زمان لازم است. چیزی که می‌تواند رخ دهد، این است که در طول هفته‌ها یا ماه‌های آینده مخزن سد را برای چند متر پر کنند و این کار را به عنوان آغاز آب‌گیری به نمایش بگذارند». وی همچنین درباره اینکه عواقب پروژه ایلیسو برای آبرسانی در عراق نیز گفت: «پس از پایان ساخت سد و آب‌گیری آن باید انتظار عواقبی بسیار جدی داشت. دجله آب مورد نیاز برای کشاورزی را در اختیار عراقی‌ها می‌گذارد. بدون آب دجله در واقع هیچ‌گونه امکان کشاورزی در عراق وجود نخواهد داشت. اگر ایلیسو و در ادامه پروژه‌های سد و آبیاری در شمال کردستان توسط دولت ترکیه به اتمام برسد، عراق ۴۵ درصد کمتر از پیش آب در اختیار خواهد داشت. از طرفی دجله آب شرب شهر‌های بزرگ در عراق -بغداد، موصل و بصره- را تضمین می‌کند. آب‌های زیرزمینی در عراق چنین ظرفیتی را برای این کار ندارند». واکنش‌ها در ایران اعتراضات به ساخت این سد در ایران مدت‌هاست که آغاز شده و کارزار نجات میانرودان که محمد درویش پیگیری می‌کند، هم یکی از این واکنش‌هاست. یک سال پیش و در تیر ماه سال ۹۶ حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران در همایش بین‌المللی «مقابله با گردوغبار» که با حضور مسئولان و نمایندگان سازمان ملل متحد، وزرا و نمایندگان ٤٣ کشور و مقامات و مسئولان داخلی در سالن اجلاس سران تهران برگزار شد، در انتقادات و اعتراضاتی صریح به سدسازی در ترکیه و افغانستان با اشاره به اینکه سدسازی بدون درنظرگرفتن آثار زیست‌محیطی، برای آینده منطقه خطرناک است، گفت: «باید احداث سد بدون مطالعات زیست‌محیطی متوقف شود، اینکه در کشور همسایه ما طرح ۲۲ سد بزرگ در جریان است، می‌تواند تأثیرات مخربی در فرات و دجله بگذارد و در سایه آن عراق، ایران و سایر کشور‌ها را تحت‌تأثیر قرار دهد». روحانی گفت: «هم کشور‌های منطقه و هم سازمان‌های بین‌المللی در این زمینه مسئولیت دارند و نمی‌توانیم در برابر آنچه محیط زیست ما را تخریب می‌کند بی‌تفاوت باشیم». در روز‌های گذشته خبر‌ها درباره آغاز آب‌گیری سد ایلیسو در رسانه‌های ایرانی بازتاب زیادی داشته است. با این حال به دلیل هم‌زمان‌شدن خبر آب‌گیری با تعطیلات طولانی‌مدت هفته گذشته کمتر واکنش رسمی در این باره را شاهد بودیم، باید دید از امروز که اولین روز کاری پس از انتشار این خبر است، مسئولان و مقامات رسمی دولتی در ایران به این موضوع چه واکنشی نشان خواهند داد.