گذر از ۷ دروازه در ۷ محله قدیمی شهرضا +تصاویر

خبرگزاری تسنیم: مستندسازی محلات، بافت‌ها، دروازه‌های قدیمی و بررسی رشد شهر در دوره‌های تاریخی از جمله مسائلی است که امروزه مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. البته تاکنون مطالعه، بررسی و مستندسازی بافت قدیمی شهرها، متولی خاصی نداشته و تنها برخی از مراکز مطالعاتی برحسب نیاز، پژوهش‌هایی در این زمینه انجام داده اند. شناخت بافت سنتی و قدیمی شهرها، اطلاعات زیادی را از مراحل رشد و گسترش تاریخی آن‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد. آثار رونق کشاورزی و بازرگانی سنتی به شکل ایجاد بازار‌های تاریخی و آثار ناشی از ناامنی‌ها و حملات مهاجمان و بیگانگان، به صورت احداث برج‌ها، بارو‌ها و دروازه‌های قدیمی در شهر کاملا نمایان است. به طور کلی با مطالعه مراحل رشد شهر و محلات قدیمی آن، اطلاعات مفیدی از نظر ویژگی‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تاریخی، اعتقادی شهر به دست می‌آید که ما را با جزئیات زندگی گذشتگان آشنا می‌سازد. از آن‌جا که نفوذ مدرنیسم در دهه‌های اخیر، محلات جدید با اشکال و معماری‌ها و مصالح جدید ایجاد کرده و چهره محلات قدیمی و بافت سنتی را به طور جدی تغییر داده است باید بافت سنتی شهر‌ها را شناخت و در راستای توسعه امروزی شهر، کمترین آسیب احتمالی را به آن‌ها وارد ساخت. در این گزارش مراحل رشد و توسعه شهرضا از هسته اولیه پیدایش آن تا زمان حاضر بررسی شده و باروها، دروازه‌ها و محلات قدیمی شهر معرفی می‌شوند. گسترش شهرضا طی قرون گذشته به صورت شعاعی بوده است با آنکه از گسترش شهرضا در ادوار مختلف تاریخی اطلاع مکتوب و مستندی در دست نیست، اما با استفاده از روش‌های تطبیقی گسترش شهر در ادوار مختلف می‌توان دریافت که گسترش شهرضا طی قرون گذشته به صورت شعاعی بوده است. به طورکلی گسترش فیزیکی شهر در سه دوره مشخص، گسترش شهر تا ابتدای قرن اخیر، گسترش شهر در دهه‌های اول قرن اخیر و گسترش شهر از سال ۱۳۶۰ به بعد قابل بررسی است. آنچه که از بررسی‌های مربوط به توسعه فیزیکی شهر در دوره اول حاصل می‌شود، نشان دهنده آن است که محله حصورآباد که هم اکنون در مرکز شهر قرار دارد، به عنوان هسته اولیه شهر شکل گرفته و طی سالیان دراز به کندی در جهت غرب و جنوب توسعه یافته است. شهرضا تا پیش از ورود به دوره دوم رشد فیزیکی خود (دوره قاجاریه)، در باروئی محصور بوده که از طریق دروازه‌هایی با جهان خارج ارتباط برقرار می‌کرده است. این بارو حدود ۴ متر عرض و بین ۶ تا ۸ متر ارتفاع داشت. با تخریب بارو و احداث اولین خیابان اصلی شهر در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی که جهت شمالی- جنوبی داشت، دوره دوم گسترش کالبدی خود را آغاز می‌کند. در این دوره که با برقراری امنیت نسبی در کل کشور همراه است، شهر از عوامل محدودکننده قبلی خارج شده و توسعه شعاعی می‌یابد. در این دوره گسترش شهر در بخش شرقی و به خصوص در حاشیه جاده ارتباطی قدیمی اصفهان - شیراز کاملا مشخص است. از ابتدای دهه چهل و همراه با رشد سریع شهرنشینی در کشور، گسترش شهر وارد مرحله سوم خود می‌شود. در این دوره با مهاجرت روستائیان و عشایر به شهر، اراضی کشاورزی حاشیه و به خصوص اراضی مجاور محور‌های ارتباطی شهر از قبیل: محور‌های شیراز، سمیرم و بروجن به زیرساخت و ساز‌های بعضا بی‌رویه می‌رود و نقاط جمعیتی مختلفی تحت عنوان شهرک، به صورت متصل و یا منفصل، در حواشی شهر شکل می‌گیرد که این روند هنوز نیز ادامه دارد. به طور کلی می‌توان گفت که توسعه شهر در دوره‌های دوم و سوم که طی چند دهه گذشته شکل گرفته، بسیار بیشتر از توسعه آن طی چند قرن گذشته بوده است.

وجود ۷ دروازه در ۷ محله اصلی شهر شهرضا حصار قدیمی شهرضا را از زمان آل مظفر می‌دانند. این باروی قطور و بلند دارای هفت دروازه برای هفت محله اصلی شهر بود که در فاصله هر صد متر، برجی برای آن ساخته شده بود. این ۷ دروازه عبارت بودند از: دروازه اصفهان در بخش شمال شهر و در محله کوچ کمال؛ دروازه شیراز در بخش جنوب شرقی در محله باغملی؛ دروازه سید خاتون در شرق حصار؛ دروازه دهاقان در جنوب شهر؛ دروازه آقا واقع در میدان محله آقا؛ دروازه شاهمراد در شرق خیابان چهل متری و دروازه حاج کمال (در تقاطع خیابان حکیم فرزانه و کوچه خندق فعلی). ساکنان هر محله از دروازه محل خود رفت و آمد می‌کردند و بیشتر مالک و کشاورزان نزدیک به دروازه خود بودند. برای مثال، از دروازه‌های دهاقان و حاج کمال، کشاورزان فضل آباد، از دروازه شیراز، کشاورزان موغان، برزوک‌آباد و معصوم‌آباد، از دروازه سید خاتون، کشاورزان مزرعه دامزاد یا دملا، رشکنه، عرش آباد شریف‌آباد، از دروازه اصفهان، کشاورزان دادنگون، رشکنه و فودان یا پودان، از دروازه شاهمراد، کشاورزان سودآباد، الله‌آباد، زرهه و چغاد و از دروازه آقا، کشاورزان آب باریکی، نسیم‌آباد فودان یا پودان و دست قمشه عبور مرور می‌کردند.

محلات قدیمی شهرضا قبل از بررسی وضعیت محلات شهرضا باید یادآور شویم که این شهر از قدیم الایام وضعیت کشاورزی بسیار خوبی داشته است. قنات‌های متعدد، اراضی مساعد زراعی شهرضا را مشروب می‌ساخته و گروه زیادی از مردم به کشاورزی اشتغال داشته‌اند. این حالت تا قبل از ویرانی باروی شهر و گسترش در آن سوی حصار، وجود داشته، ولی در نهایت به دلیل افزایش جمعیت، کم آبی و یا خشک شدن قنات‌ها موجود، کشاورزی رها شده و اراضی مزروعی به زیر ساخت و ساز رفته است. در این زمان هر مزرعه‌ای برای خود محله‌ای تشکیل داد که اغلب ساکنان آن از مالکین همان مزرعه بوده‌اند به جز گروهی که زمین‌های خود را به متقاضیان اراضی بخش‌های دیگر شهر فروخت خریداران در آن مساکن ایجاد کرده و کم کم محلاتی را به وجود آورده اند؛ بنابراین این محلات به نام همان مزارع نامیده شده‌اند. مثلاً اراضی مزروعی فضل‌آباد که پس از احداث مساکن در آن به عنوان محلی فضل‌آباد شناخته شد. علاوه بر آن محلاتی نظیر دست قمشه، سودآباد، موغان، عرش‌آباد، الله‌آباد، رشکنه، معصوم‌آباد نیز به همین منوال مزراعی بوده‌اند که هر کدام توسط قنات‌هایی مشروب می‌شده‌اند که بعد‌ها محلاتی را به همین نام به وجود آورده‌اند.

محله حصور آباد در تحقیقات به عمل آمده مشخص شده که این محله هسته اولیه شهر بوده است. محله حصورآباد در غرب میدان مرکزی شهر و در بخش شمالی آن قرار دارد. این محله که قدیمی‌ترین محله شهر است از جنوب به محله علیا، از شمال به محله آقا، از غرب به محله فضل آباد و از شرق به محله کوچه کمال محدود می‌شود، این محله به دلیل محصور بودن در حصاری به این نام نامیده شده است. یکی از آثار قدیمی این محله قبری به نام شاه بویه است این قبر که مربوط به شاهزادگان آل مظفر بود در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی بدون توجه به قدمت آن تخریب شد. در گذشته در حاشیه این محله اولین گورستان شهر قرار داشت. این گورستان پس از گسترش شهر غیرقابل استفاده شد. علاوه بر آن در این محله دو حمام قدیمی وجود داشت که به نام همین محله معروف بود. از این دو حمام یکی بیش از ۱۲۰ سال و دیگری بیش از ۴۰۰ سال قدمت داشت. امروزه به خاطر اجرای طرح‌های جدید شهری بخش عظیمی از این محله تخریب شده و به جای آن خیابان‌های جدید حکیم الهی و شهید طباطبایی احداث شده است. محله باغملی احداث محله باغملی به گسترش شهر در زمان سلجوقیان مربوط می‌شود. این محله در مرز مشترک دو محله موغان و علیا قرار داشته و بخش شرقی و جنوب شرقی آن پس از شکل‌گیری هسته اولیه محله که در اطراف بازار بوده به مرور گسترش یافته است و اراضی موسوم به صحرای موغان را که جزء اراضی کشاورزی بوده در بر گرفته است. این محله در قدیم به صورت باغ و فضای سبزی بوده که توسط نگهبانی مراقبت می‌شده است به همین خاطر به باغملی موسوم شده است. این محله به دلیل قرار گرفتن بازار و کاروانسرا و مسجد جامع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. اگر چه تاریخ دقیق شکل‌گیری بازار مشخص نیست، اما با توجه به تاریخ بنای مسجد جامع (۷۳۹ هجری) می‌توان قدمتی در همین حد را برای آن در نظر گرفت. امروزه بخش عمده‌ای از این محله تخریب و به جای آن خیابان شورا و مجتمع تجاری احداث شده است.

محله کوچه کمال (کوچ کمال) محله کوچه کمال در شرق خیابان شهید بهشتی و شمال خیابان ابوذر قرار گرفته است. این محله از غرب به محله آقا و حصورآباد و از شرق به موغان محدود می‌شود. بخش جنوبی این محله در مجاورت محله باغملی قرار دارد و بخش شمالی آن را محله موغان محدود می‌سازد. موقعیت مناسب این محله به دلیل قرار گرفتن در کنار عمده‌ترین کانون تجاری شهر از یک طرف و قرار گرفتن در راستای جاده اصفهان - شیراز موجب شد که در گذشته بخشی از خدمات جانبی بازار مانند کاروانسرا در داخل این محله احداث شود. در قدیم در این محله دو دروازه به نام‌های دروازه اصفهان و دروازه سید خاتون قرار داشت که با گسترش تدریجی شهر به مرور تخریب شد. محله کوچه کمال نام خود را از کوچه‌ای به نام کمال که نام یکی از اهالی معروف ساکن در این محله بوده گرفته است. محله آقا این محله در شمال غربی خیابان شهید بهشتی قرار دارد. محله آقا از جنوب محله حصورآباد از شرق به محله کوچه کمال و موغان و از غرب به محله فضل آباد محدود می‌شود. شمال این محله به صحرای دست قمشه محدود می‌شده که بعد از فرو ریختن باروی شهر به مرور مورد ساخت و ساز قرار گرفته است. با توجه به آن چه که در افواه به جای مانده این محله در زمان صفویه شکل گرفته و نام خود را از فرد متدینی که در این محله می‌زیسته گرفته است. امروزه بخش عمده‌ای از این محله بر اثر تعریض کوچه باغ بزرگ، احداث خیابان حکیم‌الهی و خیابان شهید طباطبایی، تخریب شده است.

محله فضل‌آباد این محله از جمله محلاتی است که در گذشته باروی شهر آن را فرا می‌گرفته و در دوره قاجاریه بخش عمده‌ای از آن را اراضی کشاورزی تشکیل می‌داده است. محله فضل‌آباد نام خود را از قناتی با همین نام که در دوره مظفریان حفر شده، گرفته است. این محله از جنوب و شرق به محله خندق، آقا، دست قمشه، حصورآباد و علیا و از شمال به سودآباد و دست قمشه محدود می‌شود. بخش غربی این محله را اراضی کشاورزی تشکیل می‌داده که عمدتا تا سال‌های چهل به بعد به زیر ساخت و ساز رفته است. در قدیم در این محله دروازه‌ای به نام «شاه مراد» قرار داشته که در حال حاضر تبدیل به یک معبر شده است. گورستان معروف «حسن شاه» نیز در این محله قرار داشته است. محله خندق (پا درختی) این محله از جمله محلات قدیمی شهرضاست. قرار گرفتن این محله در کنار خندقی که در گذشته در این بخش وجود داشته این نام را برای آن به همراه آورده است. این محله در غرب محله علیا واقع شده است. در حال حاضر بخشی از جنوب محله حصورآباد که در جنوب خیابان صاحب‌الزمان قرار دارد جزو محدوده خندق به حساب می‌آید.۱ محله علیا محله علیا، در جنوب شهرضا واقع شده و از آنجا که این قسمت در ارتفاع بالاتری در مقایسه با سایر محلات قرار دارد به محله علیا معروف شده است. شمال محله علیا را محلات خندق، باغملی، کوچه کمال و حصورآباد محدود می‌سازد. اطراف این محله در گذشته مزارع کشاورزی بوده که با فروریختن باروی شهر به زیر ساخت و ساز می‌روند. در حال حاضر خیابان حافظ بخشی از این محله را از جنوب محدود می‌سازد. دروازه دهاقان که عبور و مرور بخشی از منطقه بختیاری از آن صورت می‌گرفته در جنوب غربی این محله قرار داشته است. محله علیا از جمله محلاتی است که محدوده نسبتا وسیعی را در بر می‌گیرد. در گذشته در بخش غربی این محله، کوچه‌ای وجود داشته به نام «پا سبزی‌ها» که به مرور قسمتی از محله علیا به محله پاسبزی‌ها معروف شده است. امروزه به خاطر اجرای برخی طرح‌های شهری بخشی از این محله تخریب و به جای آن خیابان‌های حکیم اسدالله و شورا احداث شده است. قسمتی از محله دست قمشه این محله نام خود را از زمین‌های زراعی گرفته است. محله دست قمشه از جنوب به محله آقا، از شرق به محله عرش آباد و موغان و از شمال به محله رشکنه محدود می‌شود. بخش غربی این محله را ساخت و ساز‌های زمین‌های فضل آباد تشکیل می‌دهد. قسمتی از این محله که به نام کوچه باغ بزرگ در محدوده محله آقا قرار داشته در همان اوایل ساخت شده و جزو محلات قدیمی شهر که در درون حصار قرار داشته به حساب می‌آید. اما قسمت اعظم آن در زمان فروریختن باروی شهر و در مراحل بعدی توسعه، مورد ساخت و ساز قرار گرفته است. چون آب قنات در این قسمت از شهر به دست مردم می‌رسیده به دست قمشه معروف شده است. امروزه بر اثر احداث خیابان حکیم الهی، بخشی از این محله تخریب شده است. این محلات قدیمی هم اکنون نیز وجود دارند، اما بر اثر تعریض بسیاری از کوچه‌ها و خیابان‌ها، خیابان‌کشی‌های جدید، تعمیر و حتی بازسازی بسیاری از منازل، محدوده محلات عموما قابل تشخیص نبوده و حتی بعضی از ساکنان آن نیز جابه جا شده و به محل‌های دیگر نقل مکان کرده‌اند. محلات قدیمی نشان دهنده نگرش مردم شهر به زندگی در آن زمان است کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری در گفتگو با خبرنگار تسنیم درباره محلات قدیمی شهرضا، اظهارداشت: شهرضا از جمله شهر‌های تاریخی است که مراحل رشد و توسعه متعددی را پشت سر گذاشته است، وجود بازار و مراکز داد و ستد قدیمی، از سابقه دیرینه تجارت و بازرگانی این شهر خبر می‌دهد. بهنام صبری افزود: برج و بارو‌ها نشان از عدم امنیت و محافظت از شهر و شهروندان و اراضی کشاورزی داخل و پیرامون باروی شهر از رونق زراعت و باغداری آن در گذشته‌های دور خبر می‌دهد. وی گفت: هسته اولیه این شهر محله حصورآباد است، این محله با وجود تغییرات زیادی که به ویژه در سال‌های اخیر متحمل شده، هنوز در میان میانسالان و بزرگسالان به همین نام معروف است. کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری بیان کرد: بعد از آن به دلیل رشد و گسترش طبیعی شهر، محلات دیگری در اطراف آن شکل گرفت که قدیمی‌ترین آن‌ها که به هفت محله قدیمی شهر معروفند عبارتند از:: محله خندق، محله باغملی، محله کوچ کمال، محله آقا، محله فضل آباد، محله علیا و بخشی از محله دست قمشه. وی تصریح کرد: محلات قدیمی نشان دهنده فرهنگ، اعتقادات، آداب و رسوم، اقتصاد و کلا نوع نگرش مردم شهر به زندگی در آن زمان است که در گذر زمان به ویژه در سال‌های اخیر به دلیل ساخت و ساز‌های جدید، تعریض خیابان‌ها و اجرای طرح‌های جدید شهری تغییرات زیادی را به خود دیده‌اند. صبری بیان کرد: در رشد و گسترش آتی شهر که لازمه ادامه حیات هر نقطه مسکونی است بهتر است تمهیداتی اندیشیده شود تا به شناسنامه فیزیکی شهر که همانا بافت قدیمی شهر است صدمات کمتری وارد شود.