روسیه در پسابرجام چه مسیری را در پیش می گیرد؟
برجام، مواضع روسیه، بسیار نزدیک به ایران و در نقطه مقابل اسرائیل و آمریکاست. مسکودر بند ۹۴ سند راهبردی سیاست خارجی سال ۲۰۱۸ خود تاکید کرده است که در خصوص ایران بر اجرای مداوم برجام متناسب با تصمیمات شورای حکام آژانس انرژی اتمی پافشاری می‌کند.
روزنامه خراسان: روابط ایران و روسیه در دهه اخیر و به خصوص سال‌های گذشته بر سر موضوعات مختلف عرصه تحولات بسیار مهم و گاه نقطه عطف در تعاملات ۲ کشور بوده است. از جمله بارزترین همکاری‌های تهران و مسکو، در بحران سوریه و مبارزه با تروریسم در این کشور است که در بالاترین سطح نظامی، امنیتی و سیاسی ایران و روسیه با یکدیگر در ارتباط بوده اند. در عرصه اقتصادی نیز روابط ایران و روسیه در حد مطلوبی بوده و تفاهمات و توافق نامه‌های اقتصادی میان دو کشور از جمله نقاط قوت حوزه تجارت ایران است، هرچند فضای اقتصادی و تجاری ایران به ویژه در زمینه‌های کشاورزی چندان که باید و شاید نتوانست از شرایطی که پس از برخی تحریم‌های اروپایی علیه روسیه ایجاد شد، استفاده کند، اما این حوزه نقاط قابل اتکایی دارد. مبادلات تجاری دوکشور حدود یک میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود، اما سهم روسیه در صادرات به ایران حدود ۱.۵ برابر صادرات ایران به روسیه است. همچنین از جمله توافقات اقتصادی مهم دو کشور می‌توان به قرارداد نفتی اشاره کرد که براساس آن ایران در ازای صدور نفت خام، از روسیه کالا وارد می‌کند. اواخر فروردین ماه امسال الکساندر نوواک وزیر انرژی روسیه اعلام کرده بود که «تحویل اولین محموله نفت خام ایران به این کشور ذیل قرار داد مبادله نفت با کالا به اتمام رسیده و طرفین قرارداد تصمیم دارند که این قرارداد را برای پنج سال دیگر تمدید کنند. با تمدید این توافق طرفین نیازی به استفاده از دلار در مبادلات خود نخواهند داشت.»
چرخش‌های سیاسی در روابط ۲ کشور با این حال همواره روابط ایران و روسیه در فضای داخلی دو کشور دارای برخی حواشی و مخالفت‌هایی بوده است، از جمله در داخل ایران، برخی جریان‌های سیاسی غربگرا اساسا مخالف روابط با روسیه هستند و توجیه این مخالفت را نیز نوع روابط دوپهلو و غیرقابل اعتماد روس‌ها در دوره قاجار بیان می‌کنند. در آن سوی آب‌های دریای خزر، در روسیه نیز برخی فعالان و تصمیم گیران سیاسی معتقدند که جریان‌هایی در ایران هستند که مخالف قرابت ایران و روسیه اند و به محض آن که از غرب چراغ سبز ببینند به سمت غرب و کشور‌های غربی اروپا چرخش پیدا می‌کنند. یورو نیوز به تازگی در گزارشی با اشاره به این موضوع نوشته است: «واقعیت این است که نخبگان سیاسی روسیه این موضوع را درک کرده‌اند که جریان اصلاحات و روشنفکری در ایران نه تنها بر بهبود و گسترش مناسبات خود با غرب و آمریکا تمرکز دارد، بلکه همواره به روسیه نوعی بدبینی دارد و این کشور را شریک قابل اعتمادی برای منافع خود نمی‌داند... از این رو روس‌ها هیچ‌گاه ایران را به عنوان شریکی پایدار برای خود قلمداد نکرده اند و سیاست خارجی تهران را راهبردی نمی‌دانند؛ چرا که هرگاه چراغ سبز باشد برخی در ایران به سوی غرب حرکت می‌کنند و اگر با چراغ قرمز مواجه شدند، شتابان به سمت روسیه دور می‌زنند.» هرچند برخی در ایران معتقدند که دولت پس از برجام آن طور که باید و شاید در روابط تجاری و اقتصادی و سیاسی نگاه به شرق نداشته است، اما در مقابل برخی هم معتقدند که روس‌ها همواره شرکای قابل اعتمادی نبوده اند و صرفا در بزنگاه‌ها از کارت ایران استفاده می‌کنند. تابناک در این زمینه این طور آورده است: «روس‌ها در دوران پیشابرجام همواره از کارت ایران به نفع خود استفاده می‌کردند و در بزنگاه‌های حساس ـ. که ایران نیاز مبرم به حمایت آن‌ها داشت ـ. امتیازاتی از ایران می‌گرفتند! با این حال، پس از امضای توافق هسته ای، روس‌ها که دایره بازیگری و روابط جهانی ایران را گستره‌تر می‌دیدند و نظاره گر گسترش روابط ایران با بازیگران رقیب خود بودند، خواهان گسترش روابط خود با ایران شدند.» تابناک دربخش دیگری از تحلیل خود آورده است: «به نظر می‌رسد، هر زمانی که ایران وارد تنگنا‌ها و شرایط حساس بین المللی می‌شود، روس‌ها فاصله خود در همکاری‌های استراتژیک با ایران را بیشتر می‌کنند و در مقابل در وضعیت‌های نرمال آن‌ها تلاش می‌کنند، گوی سبقت در روابط خود با تهران را از دیگران و به ویژه اروپایی‌ها بربایند!... اکنون که ایران نیاز به حمایت گسترده دیپلماتیک در سطح جهانی برای مقابله با سیاست‌های یک جانبه ترامپ دارد، روس‌ها قرار است همان سیاست بازی با کارت ایران را در پیش بگیرند؟ یا این که آن‌ها قاطعانه از ایران حمایت خواهند کرد؟ این پرسشی است مهم که هرگونه پاسخ قطعی به آن نمی‌تواند دقیق باشد.» البته در نوع روابط روسیه با ایران عوامل دیگری هم اثرگذار است. اکنون روابط روسیه با اروپا و آمریکا در مسائل مختلف نظیر موضوع جزیره کریمه، اوکراین، انتخابات آمریکا، سپر دفاع موشکی اروپا، ناتو و ... در شرایط مناسبی قرار ندارد و حتی آمریکا و اروپا علیه روسیه تحریم‌هایی وضع کرده اند که حتی شامل مواد غذایی، میوه و ... نیز می‌شود. روابط میان این دوطرف در حدی است که هر موضوعی می‌تواند تبدیل به بحران شود، جایی که ماجرای سرگئی اسکریپال جاسوس دوجانبه روسیه در انگلیس تبدیل به یک بحران جهانی شد؛ بنابراین برخی در روسیه حتی معتقدند که خروج آمریکا از برجام می‌تواند فشار به روسیه را کم کند. فئودور لوکیانوف، رئیس شورای سیاست خارجی و دفاعی روسیه از جمله کسانی است که در مسکو چنین دیدگاهی دارد: «خروج آمریکا از برجام نه تنها به روسیه لطمه‌ای وارد نمی‌کند، بلکه حتی می‌تواند اعمال فشار واشنگتن بر روسیه را تضعیف می‌کند.» (یورونیوز؛ ۱۲ می ۲۰۱۸)
تل آویو - مسکو، دوستان دیرینه البته این همه ماجرا نیست. ارتباطات نزدیک روسیه با رژیم صهیونیستی از دیگر عواملی است که بر نوع روابط این کشور با ایران اثرگذار است. به عنوان نمونه برخی تحرکات اخیر صهیونیست‌ها در سوریه علیه محور مقاومت را عده‌ای از تحلیل گران نتیجه مراودات مسکو-تل آویو می‌دانند. بخش عمده‌ای از جمعیت سرزمین‌های اشغالی، روس‌های یهودی هستند که به نوشته یورو نیوز روسیه کماکان از آن‌ها به‌عنوان «یهودیان دیاسپورا (پراکنده و مهاجر)» یاد می‌کند. حتی زبان روسی پس از زبان عبری و زبان عربی، سومین زبان پراستفاده در ساکنان سرزمین‌های اشغالی است، از این رو این وابستگی و پراکندگی جمعیتی در سیاست مسکو در قبال اسرائیل تاثیر چشمگیری دارد.
رویکرد روسیه در قبال برجام با این حال درباره برجام، مواضع روسیه، بسیار نزدیک به ایران و در نقطه مقابل اسرائیل و آمریکاست. مسکودر بند ۹۴ سند راهبردی سیاست خارجی سال ۲۰۱۸ خود تاکید کرده است که در خصوص ایران بر اجرای مداوم برجام متناسب با تصمیمات شورای حکام آژانس انرژی اتمی پافشاری می‌کند. برهمین اساس در همان ساعات اولیه که دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا خبر از خروج این کشور از توافق بین المللی هسته‌ای ۱+۵ با ایران را داد، «ولادیمیر چیژوف» نماینده دایم روسیه در اتحادیه اروپا اعلام کرد: تلاش‌ها برای حفظ برجام پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران نیز ادامه خواهد داشت. بامداد چهارشنبه گذشته نیز وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای با اشاره به این که ایران به تمامی تعهدات خود در چارچوب برجام پایبند بوده است، اعلام کرد که آمریکا بار دیگر برخلاف خواست اکثریت کشور‌ها و صرفا در جهت منافع کوته بینانه و سودجویانه خود اقدام می‌کند و معیار‌های بین المللی را نادیده می‌گیرد. روسیه در ادامه این بیانیه افزود که این کشور به طور همه جانبه از برجام حمایت می‌کند و با ابراز تاسف شدید، اعلام می‌کند که اقدامات واشنگتن به اعتماد بین المللی به آژانس بین المللی انرژی اتمی که در جریان اجرای برجام دایم مهارت عالی خود را به اثبات رساند، ضربه می‌زند. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه نیز یک روز پس از اعلام تصمیم ترامپ، در جمع خبرنگاران گفت که روسیه به طرح اقدامات مشترک و جامع درباره برنامه هسته‌ای ایران پایبند خواهد ماند. همزمان ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه نیز جمعه گذشته در تماس‌های جداگانه با آنگلا مرکل صدر اعظم آلمان و رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه درباره اقدام اخیر آمریکا گفت: وگو کرد و آندره کلیشاس رئیس کمیسیون قانون گذاری شورای فدراسیون (مجلس سنای روسیه) هم اعلام کرد: موضع کشور‌های اروپایی در مقابل فشار آمریکا برای خروج از برجام، آزمونی برای نشان دادن حق حاکمیت اروپاست. هرچند تابناک در تحلیلی نوشته است که «نخستین نشانه از چرخش سیاست روس‌ها در قبال ایران، هنگامی ظاهر شد که به رغم اینکه ایران بار‌ها اعلام کرد با هرگونه توافق الحاقی در برجام مخالف است، الجزیره از قول معاون وزیر خارجه روسیه اعلام کرد که مسکو برای بررسی توافقی الحاقی در ساختار توافق هسته‌ای آمادگی دارد»، اما ظاهرا مقامات دیگر روسیه چنین موضعی ندارند. براساس گزارش رادیوفردا، دو روز پس از اعلام آمریکا برای خروج از برجام ولادیمیر یرماکوف، دبیرکل اداره منع گسترش سلاح‌های اتمی در وزارت خارجه روسیه روز جمعه گفت: «ما فکر نمی‌کنیم خروج آمریکا از برجام پایان این توافق باشد. حتی ممکن است به لحاظ اقتصادی کار را راحت‌تر کند چرا که ما هیچ‌گونه محدودیتی در همکاری و معامله اقتصادی و تجاری با ایران نداریم... ما دیگر در همه زمینه‌ها همکاری دوجانبه خواهیم داشت. از جمله: انرژی، حمل‌ونقل، فناوری‌های نوین و داروسازی.» او افزود: «اگر آمریکا توافقی را نقض کند که حمایت قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل پشت آن است، این آمریکاست که باید عواقب ناشی از آن را شاهد باشد. نه ایران، نه چین، نه روسیه و نه کشور‌های اروپایی نباید خسارتی ببینند.»
ظریف: اختلاف نظرها، مانع روابط راهبردی با روسیه نیست وزیر خارجه کشورمان دیروز در مسکو بود. محمدجواد ظریف دو روز پیش قبل از ورود به مسکو گفته بود: «با روس‌ها همواره درباره مسائل منطقه‌ای رایزنی داریم و با دیگران هم داریم؛ کما این که ممکن است اختلاف نظر‌هایی هم باشد، اما مانع روابط راهبردی ما با روسیه نیست.» نتایج مذاکرات او با طرف‌های روس پس از مذاکراتش با مقامات پکن، می‌تواند راهگشای مذاکراتی باشد که امروز در بروکسل و میان ایران و تروئیکای اروپایی برگزار می‌شود، هر اندازه که چین و به خصوص روسیه که قرابت بیشتری با ایران دارد، در حمایت از ایران در مقابل اروپایی‌ها صراحت و قاطعیت به خرج دهد، به همان اندازه می‌توان به وفاداری این کشور‌ها اطمینان داشت. باید منتظر ماند و دید.