شهری ایرانی که همچون جواهر ساخته شد +تصاویر
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری؛ دوره قاجار را دوران بااهمیتی دانست که مورد غفلت و سوءتفاهم واقع شده است و گفت: زمانی‌که راجع به فرهنگ و تمدن قاجار سخن می‌گوییم در خصوص تلاش و کوشش یک ملت سخن می‌گوییم نه یک دولت.
خبرگزاری تسنیم: سیدمحمد بهشتی در نشست تخصصی «هنر قاجار در ترازو» با اشاره به این نکته که زمانی از معماری دوران قاجار به‌عنوان معماری مبتذل یاد می‌شد، اظهار کرد: «در سفر‌هایی که به کاشان می‌رفتیم مشاهده سقف سرای امین به دلیل شباهتی که به کار‌های مجسمه‌سازان غربی داشت برایمان جالب و لذت‌بخش بود و از آنچه زیر سقف بود به‌عنوان امری مبتذل صرف‌نظر می‌کردیم.»
بهشتی با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته برای نجات از این سوءتفاهم گفت: «بعد‌ها تعجب می‌کردیم که چرا این حرف‌ها را در مورد معماری دوران قاجار می‌گویند درحالی‌که در حال حاضر با یک ارزیابی می‌بینیم که بیش از ۹۰ درصد از معماری شهر‌ها مربوط به دوران قاجار است که این میزان کمی نیست.»
وی تصریح کرد: «اگر اکثر شهر‌ها (یزد، تبریز و...) را به محدوده قبل از قاجار و بعد از قاجار احصاء کنیم گاهی تا پنج یا ۶ برابر شاهد توسعه شهری هستیم و این به آن معنی است؛ زمانی که شاهد چند برابر شدن توسعه شهری هستیم صنعت و تجارت رونق یافته و امنیت به وجود آمده است.»
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با طرح این پرسش که این چه ابتذالی است که این شرایط از دلش بیرون آمده است، گفت: «در موزه فرش به‌جز تعداد اندکی فرش صفوی مابقی مربوط به دوره قاجار و تعدادی مربوط به پهلوی است.»
وی افزود: «در کاخ گلستان اگر تنها نقاشی‌ها را مرور کنید می‌بینید که مجموعه ارزشمند و نفیسی موجود فقط مختص قاجار است و به تعداد انگشت‌شمار پرده‌هایی از دوره زندیه و چند صحنه نقاشی شده در چهل‌ستون مربوط به دوران نادرشاه و یا تعداد اندکی از صفویه داریم.»
بهشتی تصریح کرد: «انبوه نقاشی‌های دوران قاجار در کاخ گلستان حکایت از این دارد که شیوه‌های نقاشی در دوران قاجار یک شیوه متوقف‌شده نبوده و از دوره فتحعلی شاه تا انتهای دوره قاجار دارای تغییر و تحول چشمگیر است.»
وی با اشاره به وجود میرعماد و درویش عبدالمجید طالقانی در حوزه خوشنویسی در دوران صفوی اظهار کرد: در دوره قاجار نیز کلهر و میرزا غلام‌رضا را داریم که اهمیتشان کمتر از استادان دوره صفوی نبوده و گاهی نیز بیشتر است.
مدیریت ساخت‌وساز در کاشان
بهشتی در ادامه به شهر کاشان اشاره کرد و گفت: «معمولاً در مواجهه با آثار تنها به خود آن‌ها توجه می‌کنیم و مدیریتی که در پس آن شکل گرفته و شرایط اقتصادی که اجازه داده این آثار در حوزه معماری و... پدید آیند را سطحی می‌شماریم.»
وی با اشاره به زلزله مهیبی که سه سال پیش از دوره قاجار و سه سال آخر سلطنت کریم‌خان اتفاق افتاد و تنها تعداد کمی از آثار معماری شهر کاشان را باقی گذاشت، تصریح کرد: «این در حالی است که سه سال آخر دوره سلطنت کریم‌خان همزمان با فروپاشی بوده و قاعدتاً وی در وضعیتی نبوده که توجه خاصی به زلزله کند و شرایط را سامان بخشد و هر آنچه اتفاق افتاده همت خود کاشانی‌ها بوده است.»
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: «این در حالی است که کاشان در سه سال آخر دوران زندیه و ۶ سال پس از روی کار آمدن قاجار مانند جواهری ساخته شد.»
وی اظهار کرد: «۶ سال بعد زمانی است که کریم‌خان در حال جنگ در گوشه و کنار کشور است تا یکپارچگی کشور را تأمین کند یعنی باز از اسب پیاده نیست که به مشکلات کاشان رسیدگی کند یعنی کاشانی‌ها باید به لحاظ مدیریتی و تمکن مالی روی پای خودشان می‌ایستادند و در مدت ۹ سال شهرشان را مانند جواهری می‌ساختند.»
بهشتی با اشاره به اینکه امروزه نیز با زلزله در سراسر ایران مواجه هستیم، گفت: «به‌عنوان مثال ۱۵ سال پیش زلزله بم اتفاق افتاد آیا این شهر در حال حاضر به شرایط نرمال رسیده است.»
میزان منسوجات ابریشمی کاشان بیشتر از لندن
وی افزود: «وضعیتی که برای کاشان اتفاق افتاده نشان می‌دهد که مدیریت خوبی وجود داشته و کاشانی‌ها به لحاظ اقتصادی شرایطی داشته‌اند که شهر را طوری بسازند که حالش خوب شده و دوباره تولیدکننده باشد به‌نحوی‌که با ورود به دوره فتحعلی‌شاه به فاصله کوتاهی طبق گزارش‌ها میزان منسوجات ابریشمی که در انبار‌های کاشان قرار داشته بیش از لندن بوده است.»
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با بیان اینکه بسیار سخت است که اول باور کنیم که دوران قاجار مبتذل است و بعد با چنین پدیده‌هایی مواجه شویم افزود: «در چه رشته‌ای جستجو کنیم و کارنامه قابل قبولی از دوران قاجار نبینیم، در هر رشته‌ای وارد شویم با دوره شاخص و درخشان تمدنی مواجه هستیم.»
بهشتی در ادامه یکی از هنر‌های ایرانیان را به وجود آوردن پدیده‌های نو و عبور آن‌ها از هاضمه خویش و پدید آوردن محصول جدید که ایرانی بوده دانست و گفت: «این امری است که در دوران قاجار مکرر شاهد آن هستیم.»
ورود چاپ سنگی در دوره قاجار
وی با اشاره به ورود چاپ سنگی در دوره قاجار به ایران اظهار کرد: «شیوه چاپ کتاب پیش از چاپ سنگی شیوه گوتنبرگ (حروف‌چینی حروف سربی) بود که با ورود به ایران مورد استقبال ایرانیان واقع نشد است.»
بهشتی با بیان اینکه ارامنه نخستین ماشین چاپ را در اصفهان همزمان با دوره شاه‌عباس وارد می‌کنند و در نهایت تنها تعدادی کتاب مقدس و ادعیه ارمنی را به چاپ می‌رسانند، تصریح کرد: «شایعه است شاه‌عباس با کار این دستگاه مخالفت کرده که من این را باور ندارم نه از این بابت که این کار به شاه‌عباس نمی‌آمده، زیرا که اگر ایرانی‌ها می‌خواستند این را از هاضمه‌شان عبور دهند این کار را می‌کردند و به شاه‌عباس گوش نمی‌دادند حتی اگر اسکندر باشد آن را از هاضمه‌شان عبور می‌دادند و آن را اسکندر ایرانی می‌کردند.»
وی با اشاره به اینکه با ورود ماشین چاپ سنگی به ایران، ایرانی‌ها آن را از هاضمه خود عبور می‌دهند، گفت: «امروزه اگر بخواهید میراث جهانی چاپ سنگی را ارزیابی کنید سهم ایران در آن بسیار شاخص است، زیرا که ما امکان تصرف جوهری در چاپ سنگی پیدا می‌کنیم و کلهر و صنیع الملک ما می‌توانند از طریق آن عرض‌اندام کنند و می‌توانیم شاهنامه را با آن چاپ کنیم همان‌طور که آن را پیش‌تر کتابت، نگارگری و تذهیب می‌کردیم.»
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: «این امر نشان می‌دهد که حال ما خوب بوده است، زیرا که اگر دچار سوءهاضمه فرهنگی بودیم نمی‌توانستیم این کار را انجام دهیم.»
بهشتی با بیان این نکته که وقتی از دوران قاجار سخن می‌گوییم تنها از مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه سخن نمی‌گوییم، افزود: «ما راجع به یک دوره از حیات یک ملت سخن می‌گوییم و ملت ما در دوره قاجار احوال گوناگونی داشته‌اند، ولی با تصوری که امروز ما از آن دوران داشتیم تفاوت می‌کرده است.»
کمک همه ایرانی‌ها به آذربایجان برای مقابله با روسیه
وی با تأکید بر این نکته که ما در مورد دو راه قاجار دچار سوءتفاهم هستیم، گفت: «در زمان جنگ ایران و روس همه ایرانیان از هر قومی به کمک آذربایجان می‌آیند، زیرا که این جنگ در آنجا اتفاق افتاده و این مأموریت به عهده آذربایجانی‌ها گذاشته شده که از ایران دفاع کنند و این به این معنی نیست که تنها آذربایجان دفاع می‌کرده است.»
بهشتی افزود: «۹ سال این جنگ‌ها طول می‌کشد و نهایتاً به قرارداد گلستان و ترکمنچای ختم می‌شود و ما الان زمانی که نام این قرارداد‌ها را می‌شنویم احساس شکست می‌کنیم و خجالت می‌کشیم درحالی‌که در زمان امضا قرارداد و تا سال‌ها بعد جامعه ایران احساس نمی‌کند که شکست خورده و این یک پارادوکس است که در آن زمان با اینکه مردم افرادی از خانواده‌شان را از دست داده بودند احساس شکست نمی‌کردند و الان ما احساس خفت می‌کنیم.»
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری خاطرنشان ساخت: «یکی از نشانه‌های اینکه مردم در آن زمان احساس شکست نمی‌کرده‌اند تابلوی نبرد گنجه است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود، زیرا که اگر در آن زمان مردم احساس شکست می‌کردند تصویری از آن نمی‌کشیدند.»
وی با اشاره به اینکه البته در نبرد گنجه شکست نخوردیم، گفت: «در جنگ هرات و چالدران نیز شکست خورده‌ایم، اما نقاشی‌هایی از آن به تصویر درآمده و به همان اعتبار نقاشی‌هایی از جنگ کرنال که ایران در مواجهه با هندوستان پیروز شده است موجود است.»
قفقاز در دوره قاجار ضمیمه ایران شده بود
بهشتی با بیان اینکه مفهوم و معنای شکست و پیروزی و درک ما از این موضوع دچار تغییر و تحول شده این موضوع را یک سوءتفاهم دانست و افزود: «به‌کرات می‌گوییم چرا قفقاز را از دست داده‌اند یکی باید بگوید که قفقاز در زمان قاجار دوباره ضمیمه ایران شده بود ما آن را به دست نیاورده بودیم که خودشان به دست آورده بودند.»
وی گفت: «کلاهتان را قاضی کنید؛ انقلاب صنعتی در اروپا در حال شکل‌گیری است و مهم‌ترین چیزی که در آن وجود دارد حامل‌های انرژی شامل زغال‌سنگ و نفت هستند و در جهان تنها جایی که نفت در آن کشف شده باکو است و در خلیج‌فارس، جنوب ایران، امریکا، شمال اروپا و روسیه نفت کشف نشده بود.»
بهشتی افزود: «این باکو در کشمکش قدرت‌های بزرگی مانند روسیه و انگلیسی آیا می‌توانست مال ایران باشد درحالی‌که آن‌ها تمام تلاششان را تا پای جان می‌کردند که آن را از ید ایران خارج کنند. آن‌ها به دنبال فتح ایران نبودند بلکه به دنبال چشمه‌ای از حامل‌های انرژی بودند که چنین نقشی در انقلاب صنعتی اروپا بازی می‌کند.»
به گزارش پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری - بهشتی تصریح کرد: «ما بی‌توجه به این مسائل می‌گوییم که قفقاز را از دست دادیم درحالی‌که در دوران قاجار باعرضه‌تر از عباس میرزا نداشته‌ایم و این کار شدنی نبوده است.»
بهشتی در ادامه با تأکید بر اینکه ما دچار سوءتفاهم هستیم و باید آن‌ها را کنار بگذاریم تا چهره فرهنگ، تمدن و هنر دوره قاجار بر ما آشکار شود، تصریح کرد: «این صفت فرهنگ و هنر است که از اغیار (بیگانگان) را می‌پوشاند و اگر با سوءتفاهم با آن برخورد کنیم او هم خودش را آشکار نمی‌کند.»
وی اظهار کرد: «تا زمانی که این سوءتفاهم را کنار نگذاشته‌ایم امکان فهم و شناخت تمدن و هنر را در دوران قاجار پیدا نمی‌کنیم و بر این تأکید می‌کنم زمانی که راجع به فرهنگ و تمدن قاجار سخن می‌گوییم در خصوص تلاش و کوشش یک ملت سخن می‌گوییم نه یک دولت.»
دولت قاجار ساخته پرداخته ملت ایران
وی افزود: «تا پیش از دوره مدرن این دولت‌ها بوده‌اند که ساخته پرداخته ملت‌ها بودند درحالی‌که در حال حاضر این ملت‌ها هستند که ساخته پرداخته دولت‌ها هستند.»
بهشتی گفت: این هم کمک کرده که ما دچار سوءتفاهم شویم، زیرا که گمان می‌کنیم ملت ایران ساخته پرداخته دولت قاجار است که این درست نیست و دولت قاجار ساخته پرداخته ملت ایران است.
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: «اگر حال دولت قاجار خراب است دلیل آن خرابی حال ملت ایران است و اگر حال ملت ایران خراب است به دلیل این است که حال دولت خراب است، درست معکوس آنچه ما در دنیا با آن مواجه هستیم.»
وی با بیان اینکه دوره قاجار بسیار بااهمیت است و ما از آن غفلت کرده‌ایم، افزود: «از آن جهت که دوره قاجار مربوط به گذشته نزدیک ما می‌شود نیز مهم است، زیرا که گذشته نزدیک در فرهنگ و تاریخ اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.»
بهشتی گفت: «گذشته نزدیک در یک درخت همان قسمت سبز است که جوانه می‌زند، برگ می‌دهد و میوه می‌آورد و آن چوب خشکیده درخت همان چیز سپری شده است و قوه نامیه درخت در آنجا آن‌طور که در شاخه‌های سبزش وجود دارد نیست.»
وی افزود: «گذشته نزدیک مثل شاخه‌های سبز است و اگر آسیب ببیند خیلی بیشتر صدمه می‌بیند تا اینکه شما بخواهید روی تنه چوبی‌اش یادگاری بنویسید.»
بهشتی اظهار کرد: «هراندازه به گذشته نزدیک توجه کنیم و آن را به خودآگاه بیاوریم و معرفت پیدا کنیم می‌تواند به فرهنگ امروز ما، طراوت و بالندگی و زایندگی بهتر آن کمک کند.»
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در پایان خاطرنشان کرد: «رفع سوءتفاهم نسبت به گذشته نزدیک ما در دوره قاجار می‌تواند نقش فوق‌العاده زیادی برای هوشیاری و بازیابی حال امروز ما داشته باشد.»