شورای انقلاب کی و چگونه تشکیل شد؟

سرویس فرهنگی فردا؛ سمانه کرمیان: روز ۲۲ دی ۱۳۵۷، شورای انقلاب به فرمان امام خمینی تشکیل شد. این شورا که ایده شکل‌گیری آن آذرماه ۱۳۵۷ در جریان سفر شهید مطهری به پاریس با امام مطرح شد، اساسی‌ترین رکن قدرت سیاسی و اجرایی انقلابیون محسوب می‌شد.

تاریخچه، اهداف و ساختار شورای انقلاب

شورای انقلاب نهادی بود که با توجه به نزدیک بودن پیروزی انقلاب و وجود مرکزیتی برای سازماندهی مبارزات مردم، با توجه با رایزنیهای صورت گرفته و ضرورتهایی که حضرت امام در جایگاه رهبری نهضت اسلامی احساس میکرد به وجود آمد.

فکر اولیه تأسیس شورای انقلاب به زمان ورود امام به فرانسه برمی‌گردد که با رفتن افرادی چون شهید بهشتی و شهید مطهری به پاریس، این بحث به طوری جدی‌تر دنبال شد.

آیت الله مطهری در سفر پاریس شرایط و فلسفه پیدایش شورای انقلاب را خدمت امام مطرح می‌کند. چراکه نهضت در ایران به صورت انقلاب درآمده و حرکت این انقلاب بدون رهبری درست امکان ندارد و امام به علت دور بودن از ایران به تنهایی نمی تواند به کارها رسیدگی کند، در نتیجه تصمیم گرفته شد که شورای انقلاب تشکیل شود. در نهایت در اعلامیة ۲۲ دی ماه امام، تأسیس شورای انقلاب اسلامی رسماً اعلام شد.

اعضای اولیه شورای انقلاب چه افرادی بودند؟

تشکیل شورای انقلاب به این صورت بود که امام پنج نفر را به عنوان هسته اولیه شورا به سرپرستی شهید مطهری تعیین کرد. سایر شخصیتهای این گروه شهید آيت‌الله بهشتی، شهید باهنر، آيت‌الله موسوی اردبیلی و هاشمی رفسنجانی بودند به مرور با اضافه شدن آقایان مهدوی کنی، طالقانی و آيت‌الله خامنه‌ای گروه روحانیت تکمیلتر شد و مقرر شد با شناسایی و مطالعه این گروه افراد انقلابی دیگر عضو شوند و تعداد اعضا افزایش یابد. به‌تدریج مهندس بازرگان، دکتر سحابی و عده دیگري از شخصیتهای غیرروحانی به عضویت شورا درآمدند. بر پایه نظر اکثریت اعضای شورای انقلاب دوره اول، بیشتر این افراد پس از شناسایی توسط شهید مطهری به صورت مخفیانه به شورا دعوت می‌شدند.

آنگونه که هاشمی رفسنجانی در کتاب صورت مذاکرات شورای انقلاب و مقدمه صورت مذاکرات می‌گوید: در جلسات ابتدایی، تصمیم بر این شد که حتیالامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد. ترتیب انتخاب اعضای دیگر و تكمیل شورا تا آنجا كه حافظه یاری میكند و با استمداد از حافظه دیگران چنین بود: پیش از پیروزی انقلاب، آقایان سیدمحمود طالقانی، سید علیخامنهای، مهدوی كنی، احمد صدر، حاج سید جوادی، مهندس مهدی بازرگان، دكتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی كتیرایی، سرلشگر ولیالله قرنی، سرتیب علی اصغر مسعودی به اتفاق آرا به عضویت انتخاب شدند. پس از پیروزی انقلاب و تشكیل دولت موقت، آقایان بازرگان و سحابی و كتیرایی و حاج سید جوادی و قرنی به دولت و ارتش منتقل شدند و به جای آنها آقایان دكتر حسن حبیبی، مهندس عزت الله سحابی، دكتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنیصدر و صادق قطبزاده انتخاب گردیدند و در مرحله بعد پس از شهادت استاد مطهری، آقایان مهندس میرحسین موسوی، احمد جلالی و دكتر حبیبالله پیمان انتخاب شدند و آقای مسعودی به كار اجرائی رفت...

امام خمینی اعلامیه معروف خود را دربارة تشکیل شواری انقلاب در زمانی که دولت بختیار تشکیل شده بود، قبل از فرار شاه و تشکیل شورای سلطنت در۲۲ دی ۱۳۵۷ به قرار زیر صادر کرد:

به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به این جانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام «شورای انقلاب اسلامی» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیة آن را فراهم سازد....

امام در ۲۵ دی و یک روز قبل از فرار شاه در مصاحبه با خبرنگار کانال یک تلویزیون فرانسه می‌گوید: هدف این است که «شورای انقلاب» یک حکومت موقتی ایجاد کند که آن حکومت موقت، مجلس مؤسسان را تأسیس کند برای تصویب قانون اساسی [برگزاری انتخابات] و بعد بقیة کارها.

مهم ترین فعالیت های شورای انقلاب چه بود؟

درواقع می‌توان برای شورای انقلاب سه هدف اصلی ساماندهی انقلاب، وارد آوردن آخرین ضربات به پیکر نیمه جان رژیم پهلوی و کمک به اداره کشور پس از پیروزی و استقرار نظام جدید را در نظر گرفت.

بر اساس ماده ۷ اساسنامه شورای انقلاب، این شورا موظف شد به: ارائه تصویری فرهنگی و انسانی از انقلاب در داخل و خارج، کاهش روحیه شاه، ارتش و حامیان خارجی رژیم، تقویت روحیه نیروهای انقلاب،گفتگو با برخی مسئولان رژیم به ویژه نظامیان با هدف کاهش هزینه‌های انقلاب و در کنار آن، ایفای نقش رهبری در شرایط اضطراری پس از پیروزی انقلاب اسلامی. یکی از اهداف پیشبینی شده در تأسیس شورای انقلاب انتقال موقت قدرت از امام به شورای انقلاب در زمانی که ایشان به هر دلیلی قادر به راهبری کشور نباشند بود.

پایان كار شورای انقلاب پس از استعفای دولت موقت، با توجه به خلاء ایجاد شده، شورای انقلاب بیشتر مسئولیت اداره کشور و تعیین تکلیف انتخابات ریاست جمهوری را برعهده گرفت، پس از کلید خوردن انتخابات، ابوالحسن بنی‌صدر به‌عنوان اولین رئیس جمور ایران برگزیده شد. او از نظر گرایش سیاسی به جریان فکری لیبرال نزدیک بود، درنتیجه بار دیگر میان شورای انقلاب غالباً مکتبی و دولت جدید تنش ایجاد شد. پس از یک دوره کش‌وقوس، با انتخاب بنی‌صدر به‌عنوان دبیر شورای انقلاب، تنش میان شورا و دولت بنی‌صدر تا حدودی کاهش یافت. پس از این جریانات، در نهایت با تأسیس مجلس شورای اسلامی و شروع به کارآن، کارکرد قانون‌گذاری شورا نیز حذف شد. در کنارآن شورای نگهبان هم به‌عنوان یک نهاد نظارتی، شروع به‌کار کرد. با توجه به وجود نهادهای فوق، فلسفه وجودی شورای انقلاب از بین رفت و عملاً این شورا منحل شد.

در ۱۲ تیر ۱۳۵۹ آیت‌الله بهشتی به صورت رسمی اعلام كرد: «مسئولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می‌یابد» سپس آخرین جلسه شورا در۲۶ تیر ۱۳۵۹ برگزار شد.

دكتر حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین مصاحبه خود گفت: امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و كامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، كار شورای انقلاب كه تاكنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشت نیز به پایان رسید.

منبع: این گفتار برگرفته از مقالة نقش شورای انقلاب در تحولات ایران (1357-1359) به قلم دکتر غلامعلی رجایی و آقای جواد نوروزی در مجلة تاریخنامة انقلاب دورة2-3 بهار و تابستان1394می باشد