۶ ویژگی‌ دستگاه تفکر آیت الله خامنه‌ای/ اندیشه امام در حجاب معاصرت، دشمنی ، جهل و غفلت

سرویس سیاسی فردا؛ مسعود معینی‌پور*: در تجربه تاریخی ایران معاصر تفکر فقها و اندیشمندان شیعی همواره پشتوانه اصلی پیشرفت و امتداد زندگی جامعه ایرانی در ابعاد سیاست و فرهنگ و اقتصاد بوده است تا جایی که رقبای آنان از فرنگ سر رسیدند و روشنفکران سر برآوردند و از جمله اولین توفیقات آنان دستاورد محمد علی فروغی در پشتیبانی رضا خان و ارائه تئوری های بدیل برای مدلهای اداره جامعه در عرصه های سیاست، فرهنگ و اقتصاد بود....فقها و اندیشمندان شیعی دوران فترت کوتاهی را پشت سرگذاشتند تا نسل جدید متفکران و اندیشمندان اصیل شیعی سر برآوردند و سپیده دم انقلاب اسلامی نوید اثر بخشی و اشراب خون تازه تفکر ناب اسلامی در رگهای جامعه ایران را داد.

این بار و با توجه به تراکم تاریخی فقها و اندیشمندان شیعه، عرصه عمل و نظر پیوند خورد و تئوری پردازان حکومت اسلامی، تاسیس کنندگان جمهوری اسلامی شدند.آنان که با تاریخ آشنا هستند رقابتهای جنجالی متفکران انقلاب در اواخر سال پنجاه و هفت و اوئل سال 58را رصد کرده اند که چگونه اندیشه پشتوانه جمهوری اسلامی نظر عموم مردم را جلب کرد و توفیق یافت. میتوان گفت که مزیت رقابتی متفکران انقلاب اسلامی در کامیابی و تاسیس جمهوری اسلامی دارا بودن پشتوانه های فکری عمیق و در عین حال بومی و متلائم با فرهنگ و تاریخ و تمدن جامعه ایرانی بود که در میدان رقابت با سایر نحله های فکر توفیق یافت .

آیت الله خامنه ای میراث دار این نسل از متفکران اصیل شیعی است که علی رغم تمام برجستگی های فکر و اذعان استراتژیت های رقیب در بین عموم مردم و نخبگان خودی کمتر شناخته شده و حجاب مدیریت سیاسی او بر رهبری سیاست گذارانه و تمدنی او سایه افکنده است .

باید گفت بسیاری از اطرافیان و نزدیکان رهبر حکیم انقلاب نیز در بازنمایی عمق تفکر او ناکارآمد بوده اند و بیشتر از اینکه پرده از افکار راقی و بلند او بردارند بیشتر دوست دارند از وجه کاریزماتیک و چهره قدسی او رونمایی کنند حال آنکه به نظر میرسد با مراجعه به آراء آیت الله خامنه ای به آسانی توجه ویژه او به وجوه عقلانی و تفکر نظام مند رهبری جمهوری اسلامی به جای وجوه کاریزماتیک وقدسی او آشکار و مشخص است ...(این بیان به معنای در نظر نگرفتن وجوه معنوی و شخصیت معنوی آیت الله خامنه ای نیست بلکه در نقد تقلیل گرایی آیت الله خامنه ای به شخصیت تک بعدی است).

با نگاهی دقیق به ادوار و اطوار رهبری آیت الله خامنه ای در بیست و هشت سال گذشته ، سپهر معنایی آیت الله خامنه ای قابل کشف است چرا که او متفکری است که عرصه نظر ورزی را به عرصه عمل پیوند داده و تمام کنش ها و تصمیمات او برآیند نظام معنایی اوست.برخی ویژگی های نظام تفکر او را میتوان اینگونه بیان کرد.

1. تفکر روشمند

توسعه فقه از صدور احکام تکلیفی فردی و احکام اجتماعی در عرصه های مختلف با بهره گیری از دستگاه روش شناسی اجتهاد که در بردارنده مجموعه ای از روشهای استنباط حکم است از جمله نقاط برجسته منظومه فکری حضرت امام ره و حضرت آیت الله خامنه ای است که در تصمیمات سیاسی و اجتماعی ایشان خود نمایی میکند .برخی این اشکال را مطرح میکنند که صرف بیان دستگاه روش شناسی اجتهاد به معنای مصطلح نمیتواند به عنوان مزیت نظام فکری آیت الله خامنه ای باشد ؛نکاتیدر این زمینه قابل بیان است : اول اینکه اگر با فقیه به معنای مصطلح مواجه بودیم این سخن قابل پذیرش بود اما در باب فقیهی صحبت میکنیم که علاوه بر بهره گیری از روش شناسی اجتهاد برای استنباط احکام در ابعاد فردی آن را به ابعاد اجتماعی و بین المللی در حوزه های سیاست و فرهنگ و اقتصاد تسری داده است و در هر عرصه به اقتضائات روشی همان عرصه توجه دارد با این بیان میتوان ذیل دستگاه کلان روش شناسی او، در هر عرصه موضوعی روش شناسی خاص آن را استخراج کرد.آنچنان که نگارنده در مقالاتی تلاش کرده تا این کار را انجام دهد

2. تفکر شبکه ای و نظام مند

شبکه پیچیده مسائلی که آیت الله خامنه ای در طول بیست و هشت سال رهبری با آنها مواجه بوده است اقتضاء می‌کند که نظام تفکری که پشتوانه این تصمیمات است از نظام و پیچیدگی خاصی برخوردار باشد در غیر این صورت در طول قریب سه دهه توفیق نمی یافت. سه دهه پر تلاطم که آماج تهدیدات و آسیبهای درونی و بیرونی بوده ایم.پیوند همزمان بین و نظام مند بین حوزه های اقتصاد ،فرهنگ و سیاست و عرصه سبک زندگی و علم و در عین حال توجه به امنیت ملی و مدیریت جهان اسلام میتواند شواهد خوبی برا این تفکر شبکه ای و نظام مند باشد .

3. تفکر مسئله مدار

یکی از مهمترین چالشهای تفکر در زمانه ما در جامعه ایرانی نداشتن مسئله‌های بومی و تفکر فارغ از مسئله انضمامی اجتماعی در ابعاد سیاست و اقتصاد و فرهنگ است .آیت الله خامنه ای متفکری است که در عین شناخت ابعاد نظری تفکر و تسلط بر حوزه های حکمت نظری ،همواره تلاش کرده است که خروجی تفکراتش ناظر به حوزه عینی و انضمامی عرصه عمل و حل مسائل بومی اجتماعی باشد. امری مهم که متاسفانه در اکثر موارد مقررین آراء و انظار ایشان به این پیوستگی بین نظر و عمل توجه ندارند و برخورد سطحی با آراء ایشان میکنند که آسیب شناسی نوع مواجهه بسیاری از افراد صاحب نظر در برخی از حوزه های خکمت نظری با انظار و آراء ایشان خود حدیث مفصلی است که در این مجال نمیگنجد .

4. بینش تمدنی

مطالعه دوره اوج و شکوفایی تمدن اسلامی در قرون هفت و هشت نشان از آن دارد که متفکران آن زمانه دارای بینشی تمدنی در ابعاد مختلف زندگی اعم از فردی و اجتماعی بودند و هیچ امری را فارغ از تحلیل تمدنی در نظر نمی‌گرفتند؛ چالش مهمی که امروز با آن مواجهیم و کمتر کسی به آن توجه دارد اینکه انقلاب اسلامی برآمده از یک بینش تمدنی حداقل به انداز هزار و اندی سال بوده است و جمهوری اسلامی نظام برآمده از این بیشن است و قرار است جامعه جهانی را ذیل مبنای تمدنی خود در نیل به سوی سعادت دنیوی و اخروی همراه کند .

عدم وجود بینش تمدنی در نظام معنایی متفکر است که ممکن است او را منتقد تمدن غرب بسازد اما ایجابا نظام تمدنی بدیل را جایگزین نکند و عملا در علم و عمل پیرو نظام تمدنی غرب باشد ؛

یکی از اقتضائات جدی بینش تمدنی عدم توقف در مرز های ایران در تفکر و سیاست گذاری است و اقوام و ملل مختتلف ذیل نظام تمدن اسلامی را در بر میگیرد. توجه جدی آیت الله خامنه ای در نظام تعایش با اهل سنت در پیشبرد اهداف تمدن اسلامی و حساسیت های ویژه ایشان در بحث بیداری اسلامی و پیگیری ها و مطالبات متعدد در این حوزه یکی از نشانه های بینش تمدنی ایشان است که متاسفانه در معدودی از متفکران مسلمان در این سطح یافت میشود.

5.توجه به تجارب تاریخی

در نظام معنایی آیت الله خامنه ای توجه به تراکم تجربی و تاریخی اعم از تاریخ خودی یا غیر خودی جایگاهی بسیار اساسی و مهم دارد ؛ویژگی مهمی که بسیاری از اندیشمندان شیعه از آن غافلند و به همین دلیل از تراکمات تجربی تاریخی در تفکر و عمل بی نصیبند و به بهانه ستیز با فلان تاریخ و تمدن باب بهره گیری تجربی را از آن بسته اند .

6.آزاد اندیشی

تحجر و دگم اندیشی آفت تفکر و مدیریت کلان اجتماعی است و ضربه ای که متحجران در طول سالها به انقلاب اسلامی در بستر جمهوری اسلامی زده اند در بسیاری از ابعاد روشنفکران غربزده نزده اند.یکی از دغدغه های جدی آیت الله خامنه ای قبل و بعد از انقلاب و خصوصا بعد از دوران رهبری تاکید و پیگیری آزاد اندیشی بوده است و خود نیز عامل به آن است . جستجوی ساده در دیدار های و گفتار های ایشان و تاکید همراه با استقبال از نقد افکار و آراء خود ایشان در مرحله اول و سپس پیگیری دردمندانه شکل گیری کرسی های آزاد اندیشی میتواند شاهد خوبی بر وجود این ویژگی در نظام تفکر ایشان باشد.

به نظر میرسد میتوان ادوار رهبری آیت الله خامنه ای حداقل به سه دوره ده ساله 68-78،78-88 و 88 تا امروز تقسیم کرد و در این سه دوره رشد و بالندگی این پنج ویژگی را در منظومه تفکری ایشان با امثله فراوانی ثابت کرد اما نکته ای در پایان :

دهه اول رهبری آیت الله خامنه ای همراه بود با بایکوت رسانه ای ایشان در رسانه های غربی و عربی تا جوامع مختلف با آراء و نظرات و جهت گیری های رهبر ایران بعد از پشت سر گذاشتن بحران جانشینی حضرت امام ره به مثابه یک رهبر جهانی بی اطلاع بمانند و رهبر ایران ناشناخته بماند ... این بایکوت اما در ادامه رهبری آیت الله خامنه ای به دلایل شرایط منطقه ای و جهانی و موضع گیری های شفاف بین المللی از بین رفت .چرا که همگان امتداد امام ره را در آیت الله خامنه ای به وضوح یافتند این امتداد در اصول و فروع با امام ره در تفکر و عمل کاملا قابل تطبیق و بود الا اینکه در موارد جدید آیت الله خامنه ای با بهره گیری از عناصر روش شناسی اجتهاد ،در حوزه فکر و علم و عمل مجتهدانه تصمیم گرفتند و عمل کردند .سوگمندانه باید بگویم به نظر میرسد عده ای (اعم از قاصر و مقصر) فهمی یا علاقه ای به زدودن غبار از ابعاد منظومه تفکری آیت الله خامنه ای ندارند و حجاب های معاصرت، دشمنی ، جهل و غفلت هر کدام به نوعی این نظام واره فکری را در بر گرفته است که امیدوارم محققان و پژوهشگران بیشتر به این امر توجه کنند .

*-عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع)