پیامد‌های عدم واکنش عملی دولت به «مادر تحریم‌ها»

روزنامه وطن امروز: ترامپ برجام را پاره کرد. رئیس‌جمهور آمریکا در سخنرانی روز جمعه به وقت محلی، صراحتا گفت: برجام را تایید نمی‌کند؛ باید مفادی از آن اصلاح شود و در صورت عدم اعمال این اصلاحات، توافق هسته‌ای ایران و ۱+۵ را لغو خواهد کرد. اظهارات رئیس‌جمهور آمریکا به معنای آن است که او برجام یعنی برنامه جامع اقدام مشترک را که تیرماه ۹۴ میان ایران و ۱+۵ توافق شد به رسمیت نمی‌شناسد. او می‌گوید این توافق باید اصلاح شود یعنی یک توافق جدید باید ایجاد شود. این به معنای آن است که رئیس‌جمهور آمریکا برجام با مختصات فعلی را تایید نمی‌کند و به آن پایبند نیست، بنابراین مشخص است که او دنبال یک توافق جدید است؛ در عمل از برجام خارج شده و اصطلاحا این توافق را پاره کرده است. پاره شدن برجام از یک منظر دیگر هم قابل فهم است؛ از آن سو رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید در صورت عدم اصلاحات، برجام را به صورت قانونی لغو خواهد کرد و از این سو رئیس‌جمهور ایران تاکید کرده است نه بندی به برجام اضافه می‌شود و نه بندی از آن کم خواهد شد. با در نظر گرفتن این شرایط نیز می‌توان پاره شدن برجام را استنباط کرد. با در نظر گرفتن این شرایط نیز می‌توان پاره شدن برجام را استنباط کرد. مواردی که ترامپ در این سخنرانی به عنوان اسناد عدم پایبندی ایران به تعهداتش در برجام مطرح کرد، بسیار پیش‌پاافتاده بود. او در این حوزه ایران را متهم به عدم اجرای تعهدات هسته‌ای‌اش در برجام کرد. او گفت: ایران محدودیت نگهداری آب سنگین را در ۲ نوبت رعایت نکرده و در حوزه به‌کارگیری سانتریفیوژ‌های نسل جدید تعلل کرده است. از سوی دیگر، او مفاد مربوط به پروتکل الحاقی و رژیم بازرسی‌ها را به عنوان نقض تعهدات برجامی دانست و گفت: مقامات ایرانی گفته‌اند اجازه بازرسی از مراکز نظامی خود را نمی‌دهند. ترامپ به ادعای خودساخته همکاری ایران و کره‌شمالی هم اشاره کرد و گفت: برخی معتقدند ایران و کره‌شمالی در حوزه هسته‌ای با یکدیگر همکاری می‌کنند. این ۳ مورد همه مستندات رئیس‌جمهور آمریکا بود تا با تکیه بر آن‌ها اعلام کند ایران به برجام پایبند نبوده است! به اعتقاد کارشناسان، این موارد سطحی و بعضا مضحک نشان می‌دهد رئیس‌جمهور آمریکا اساسا دنبال بهانه‌جویی علیه برجام و ایران است. او سپس با استناد به همین موارد مضحک گفت: نمی‌تواند برجام را تایید کند و به آن پایبند باشد. ترامپ گفت: «امروز اعلام می‌کنم ما نمی‌توانیم پایبندی ایران را تایید کنیم و چنین هم نخواهیم کرد. نمی‌توانیم در ادامه مسیری گام برداریم که نتیجه آن خشونت بیشتر و تهدید دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است.» ترامپ پس از آنکه صراحتا اعلام کرد برجام با مختصات فعلی را ادامه نخواهد داد، تغییرات مد نظر خود درباره برجام را نیز شرح داد. او در این‌باره گفت: «من به دولتم و کنگره دستور داده‌ام با همکاری نزدیک کنگره و متحدان‌مان، نقایص جدی برجام را رفع کنند. این نقایص، بند‌های غروب آفتاب در این توافق را شامل می‌شود که به موجب آن ظرف سال‌های آینده محدودیت‌ها علیه برنامه هسته‌ای ایران از بین می‌رود. نقایص برجام، سکوت کامل درباره برنامه موشکی ایران را هم شامل می‌شود.» اظهارات ترامپ نشان می‌دهد توافق جدید از نگاه او در حوزه برجامی باید شامل تغییر مفاد بند‌های موسوم به غروب آفتاب و همینطور گنجانده شدن مفادی برای محدود کردن برنامه موشکی ایران باشد. دولت جدید آمریکا از همان ژانویه ۲۰۱۷ در مخالفت با برجام به بند‌های موسوم به غروب آفتاب اشاره کرد. بند‌های غروب آفتاب در برجام مربوط به پایان زمان محدودیت‌های اعمال‌شده علیه برنامه هسته‌ای ایران است. دولت ترامپ می‌گوید محدودیت‌های اعمال شده علیه برنامه هسته‌ای ایران در برجام، در توافق جدید باید برداشته شده و این محدودیت‌های ۱۰ و ۱۵ ساله دائمی شود. دولت ترامپ همچنین می‌گوید در توافق جدید باید برنامه دفاع موشکی ایران محدود شود. ترامپ در سخنرانی روز جمعه خود گفت: کنگره در حال گذراندن طرحی است که مربوط به دائمی شدن محدودیت‌های هسته‌ای و محدودیت برنامه موشکی ایران است. او در این‌باره گفت: «کنگره همین الان اقدامات لازم برای رفع این مشکلات برجام را آغاز کرده است. سران کلیدی مجلس نمایندگان و مجلس سنا در حال تدوین یک طرح قانونی هستند که قانون بررسی توافق هسته‌ای ایران را به منظور جلوگیری از ساخت موشک قاره‌پیما توسط ایران اصلاح می‌کند. این طرح همچنین همه محدودیت‌ها علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران را ذیل قوانین آمریکا، دائمی می‌کند.» رئیس‌جمهور جنجالی آمریکا البته با لحنی تهدیدآمیز گفت: «در صورتی که نتوانیم با متحدان‌مان و کنگره به راه‌حل برسیم، برجام لغو خواهد شد.» بنابراین با اشاره به این موارد مشخص است که باید برجام را در آمریکا تمام‌شده دانست. دولت ترامپ به دنبال یک توافق جدید است. توافقی که نمی‌شود آن را «برجام اصلاح‌شده» دانست، چراکه نوع اصلاحات مانند دائمی شدن محدودیت‌های هسته‌ای و اعمال محدودیت موشکی، اساسا در تضاد با ماهیت مذاکرات ایران و ۱+۵ بر سر برجام است، بنابراین برجام با مختصات فعلی در آمریکا پاره شده است و آن‌ها دنبال فشار بر ایران برای پذیرش توافق جدید هستند. فرمان اجرای مادر تحریم‌ها صادر شد همزمان با اظهارات تند رئیس‌جمهور آمریکا علیه ایران، وزارت خزانه‌داری این کشور اجرای مادر تحریم‌ها را نیز اعلام کرد. بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های آمریکا علیه ایران که به «مادر تحریم‌ها» مشهور شده، مردادماه امسال با رای حداکثری در کنگره تصویب و دونالد ترامپ ۱۱ مردادماه آن را امضا کرد. مهلت قانونی برای اجرای این تحریم ۹ آبان‌ماه بود، اما وزارت خزانه‌داری آمریکا روز جمعه همزمان با اعلام خروج عملی آمریکا از برجام، اجرای مادر تحریم‌ها علیه ایران را اعلام کرد. این تحریم جدید بی‌سابقه‌ترین بستر تحریم علیه ایران است و مقامات دولتی در ایران آن را نقض صریح برجام دانسته بودند. در بخشی از این تحریم که به عنوان تحریم کاتسا شناخته می‌شود، آمریکا همه تحریم‌های مربوط به گروه‌های تروریستی را علیه ایران اعمال می‌کند. به اعتقاد کارشناسان، این تحریم اگرچه به بهانه سپاه تصویب شده، اما از آنجا که سپاه نیروی دفاعی ایران است و ارتباطات و پیوستگی‌های فراوانی با سایر ارکان از جمله ارکان اقتصادی کشور دارد، در صورت اجرا می‌تواند کلیت اقتصاد و دولت ایران را زمینگیر کند. این بی‌سابقه‌ترین بستر تحریمی علیه ایران همزمان با اظهارات ترامپ درباره خروج عملی آمریکا از برجام اجرایی شد. وزارت خزانه‌داری آمریکا روز جمعه نام سپاه را زیر عنوان دستور اجرایی ۱۳۲۲۴ برد که شامل گروه‌های تروریستی است و دولت آمریکا تحریم‌هایی را علیه آن‌ها اعمال می‌کند. با این اقدام، دولت دونالد ترامپ بی‌سابقه‌ترین بستر تحریم را علیه ایران اجرا کرده است. تحریم‌هایی که براحتی می‌تواند موجب فروپاشی صنایع ایران شود. تحریم‌هایی که به بهانه سپاه، می‌تواند به آسانی ارتباط سیستم بانکی ایران را با شبکه جهانی بانکی قطع کند. تحریم‌هایی که می‌تواند دولت و ارگان‌های دولتی ایران را از شمول کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی خارج و زیر محدودیت‌های اقتصادی ببرد؛ و مهم‌تر از همه، تحریم‌هایی که می‌تواند سرمایه‌گذاری خارجی در ایران را تا حدود زیادی از بین ببرد. به همین دلیل، این رژیم تحریمی به عنوان مادر تحریم‌ها مشهور شده و حتی حسن روحانی نیز در مراسم تحلیف خود در مجلس شورای اسلامی، با به‌کار بردن اصطلاح «مادر تحریم‌ها» از تصویب آن انتقاد کرد. اجرای مادر تحریم‌ها و اعمال قانون کاتسا یکی از نشانه‌های خروج عملی آمریکا از برجام است چراکه نه‌تن‌ها ناقض چند بند از مفاد توافق هسته‌ای است بلکه به طور کلی ماهیت تعهدات آمریکا در برجام را از بین می‌برد. در حالی که در برجام طرف مقابل تعهد داده بود محدودیت‌های بانکی و نفتی علیه ایران را برداشته و مانع عادی شدن تجارت با ایران در همه حوزه‌ها نشود، اجرای مادر تحریم‌ها بستر تحریم‌ها و محدودیت‌هایی به مراتب بزرگ‌تر و اثرگذارتر از تحریم‌های سابق را علیه ایران فراهم می‌کند. به عنوان نمونه با تحریم کاتسا، نه‌تن‌ها بانک‌های بزرگ و معتبر اروپایی همکاری خود با ایران را از سر نمی‌گیرند بلکه در دورنمای اجرای این تحریم، عدم همکاری با شرکت‌های بزرگ و کوچک داخلی و خارجی در پروژه‌های بزرگ سرمایه‌گذاری در ایران دیده می‌شود. همپوشانی مواضع اروپا و ترامپ! نقشه ترامپ علیه ایران کاملا آشکار شده است. او به دنبال یک توافق جدید است که شامل ۳ بخش ویژه خواهد بود؛ دائمی شدن محدودیت‌های هسته‌ای علیه ایران، محدود کردن برنامه دفاع موشکی ایران، عقب‌نشینی ایران از منطقه یا به عبارتی تغییر در سیاست‌های منطقه‌ای ایران. رئیس‌جمهور آمریکا روز جمعه مفاد راهبرد جدید دولت خود علیه ایران را اعلام کرد. ترامپ گفت: «استراتژی جدید بر ۴ محور استوار است. اول، همکاری با متحدان‌مان برای مقابله با اقدامات ثبات‌زدای ایران؛ دوم، اعمال تحریم‌های جدید علیه رژیم ایران برای توقف حمایت آن‌ها از تروریسم؛ سوم، مقابله با روند ساخت موشک‌های ایرانی که تهدیدی است برای همسایگان این کشور، تجارت بین‌الملل و حرکت آزادانه شناور‌ها و چهارم؛ مسدود کردن همه مسیر‌های ایران به سمت سلاح هسته‌ای.» در استراتژی ترامپ، در کنار ۳ هدف مربوط به توافق جدید علیه ایران، همکاری با متحدان آمریکا نیز قید شده است. مواضع متحدان سنتی آمریکا در اروپا نشان می‌دهد آنان نسبت به مقوله تداوم پایبندی به برجام یک نوع همپوشانی با دونالد ترامپ دارند. به عبارتی، اعلام سیاست ادامه برجام منهای آمریکا، نه‌تن‌ها تناقضی با مواضع ترامپ علیه ایران ندارد بلکه یک نوع همپوشانی میان آنان نیز وجود دارد. فرانسه و انگلیس به عنوان ۲ عضو اروپایی برجام پیش از این ضمن آنکه از برجام و پایبندی به آن دفاع کردند، همزمان خواستار مذاکره مجدد با ایران برای تغییر در سیاست‌های منطقه‌ای و محدود کردن برنامه دفاع موشکی تهران شدند. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه در این‌باره گفت: «لازم است برنامه موشکی ایران را کنترل کنیم، زیرا تهدیدی برای کل منطقه است.» مکرون همچنین در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: «من امیدوارم بتوانیم روی محدود کردن برنامه موشک‌های بالستیک ایران هم کار کنیم. ما باید روی راهکاری برای دوره پس از ۲۰۲۵ کار کنیم.» انگلیسی‌ها هم همانند فرانسوی‌ها می‌گویند طرفدار حفظ برجام هستند، اما در مقابل ایران باید نسبت به سیاست‌های خود در منطقه و همینطور برنامه دفاع موشکی اش تجدیدنظر کند. بوریس جانسون، وزیر خارجه انگلیس روز چهارشنبه هفته گذشته پس از دیدار با علی‌اکبر صالحی، ایران را متهم به اخلال در منطقه کرد و گفت: ایران باید نقش خود در منطقه خاورمیانه را کاهش دهد. وزیر خارجه انگلیس پس از دیدار با رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در توئیتر خود نوشت: انگلیس برجام را حفظ خواهد کرد، اما ایران هم باید نقش اخلالگرانه خود را در منطقه خاورمیانه کاهش دهد. جانسون همچنین در بیانیه‌ای نوشت: «تردیدی در نگرانی عمیق ما درباره فعالیت‌های ثبات‌زدای ایران در منطقه از جمله برنامه موشک‌های بالستیک این کشور وجود ندارد.» البته همپوشانی اروپایی‌ها با ترامپ علیه ایران، روز جمعه آشکارتر شد و ساعاتی پس از اظهارات ترامپ علیه برجام، ۳ کشور انگلیس، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای همراستا بودن خود با سیاست‌های دولت آمریکا علیه ایران در مسائل منطقه‌ای و موشکی را اعلام کردند. به گزارش رویترز، فرانسه، انگلیس و آلمان در بیانیه‌ای گفتند از ایران انتظار دارند وارد گفت‌وگوی سازنده برای توقف «اقدامات بی‌ثبات‌کننده» خود و پیگیر راه‌حلی از طریق مذاکرات شود. این ۳ کشور اعلام کردند با همکاری نزدیک آمریکا و همه شرکای مربوط، آماده اتخاذ اقداماتی برای برخورد با این مسائل (برنامه موشک بالستیک ایران و فعالیت‌های منطقه‌ای این کشور) هستند. فرانسه، انگلیس و آلمان گفتند از وزرای خارجه خود خواسته‌اند با آمریکا برای پیشروی درباره این مسائل (برنامه موشک بالستیک و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران) همکاری کنند. فرانسه، انگلیس و آلمان گفتند نسبت به برنامه موشک بالستیک ایران و فعالیت‌های منطقه‌ای این کشور که بر منافع امنیتی اروپا نیز تاثیر گذاشته است دغدغه دارند. این هماهنگی به شکل دیگر و این‌بار با لمپنیسم ترامپ نیز خود را نشان داد. ساعاتی پس از سخنرانی ترامپ علیه برجام، او در گفت‌وگو با امانوئل مکرون و ترزا می‌گفت: آن‌ها نگران تحریم‌های آمریکا نباشند و بهتر است از سود تجارت با ایران لذت ببرند. دیلی‌میل در این‌باره گزارش داد: ترامپ به «دوستانش» امانوئل مکرون [رئیس‌جمهور فرانسه]و ترزا می [نخست‌وزیر بریتانیا]گفت: هر چه می‌توانید از ایران پول بگیرید و «نگران تحریم‌های آمریکا نباشید.» ترامپ در توئیتر خود نوشت: «امانوئل [مکرون]به من تلفن کرد. گفتم: ببین امانوئل! آن‌ها [ایران]بابت رنو پول زیادی داده‌اند. پول‌شان را بگیر و لذت ببر». با ترامپ همراهی نکنید! برنامه دولت روحانی برای مقابله با اقدامات خطرناک دولت ترامپ علیه ایران چیست؟ دولت آمریکا رسما برجام را پاره کرده است. برجام در آمریکا تمام شده و دولت آمریکا برای توافق جدید دستورالعمل‌هایی به کنگره داده است. او به دنبال کشاندن ایران پای میز مذاکره درباره ۳ محور دائمی کردن محدودیت‌های هسته‌ای، محدود کردن برنامه هسته‌ای و عقب‌نشینی از منطقه است. او برای فشار بر ایران تحریم‌های جدید هسته‌ای را نیز در دستور کار قرار داده است. اروپایی‌ها اعلام کرده‌اند با برنامه ترامپ برای مذاکره درباره محدود کردن برنامه موشکی و تغییر سیاست‌های منطقه‌ای ایران موافقند. آن‌ها تلویحا تعهد به برجام را به مذاکره بر سر این موارد مشروط کرده‌اند. سفر آتی رئیس‌جمهور فرانسه به ایران نیز قاعدتا در راستای مذاکره درباره منطقه و برنامه موشکی صورت می‌گیرد. دولت ایران در مواجهه با این شرایط چه برنامه‌ای دارد. در حالت عادی، طبیعی است ایران باید هم نسبت به پاره شدن برجام و اجرای مادر تحریم‌ها واکنش نشان دهد و هم گزاره‌های محکمی مبنی بر عدم مذاکره بر سر برنامه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای نشان دهد. در مورد اول متاسفانه هنوز واکنش درخور و اقدام متقابل عزتمندانه‌ای در برابر اعمال مادر تحریم‌ها از سوی دولت مشاهده نشده است. اگر دولت روحانی به دنبال تداوم برجام با اروپایی‌ها است؛ براساس بند ۳۷ برجام ایران می‌تواند در واکنش به اجرای مادر تحریم‌ها بخشی از تعهدات برجامی خود را معلق کند. در این بند آمده است: «اﯾﺮان ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ‌ها ﺟﺰﺋﺎ ﯾﺎ ﮐﻼ ﻣﺠﺪدا اﻋﻤﺎل ﺷﻮد، اﯾﺮان اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ زﻣﯿﻨﻪ‌ای ﺑﺮای ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯽ تعهدات ﺧﻮد وﻓﻖ ﺑﺮﺟﺎم ﻗﻠﻤﺪاد ﺧواهد کرد.» از سوی دیگر این نگرانی وجود دارد که برای باقی نگه داشتن اروپا پای برجام، برخی در ایران نسبت به مذاکره برای محدود کردن برنامه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای ایران متمایل باشند. آن چیزی که می‌توان با قطعیت گفت: این است که هر ۲ مورد یعنی عدم واکنش عزتمندانه و قانونی در مقابل اجرای تحریم کاتسا و نیز مذاکره برای محدود کردن بنیه دفاعی و عقب‌نشینی از منطقه، در عمل به معنای همراهی کامل با نقشه ترامپ علیه ایران است. این همان چیزی است که ترامپ می‌خواهد. در این میان یک سوال بسیار جدی مطرح شده است: با اعمال تحریم‌های جدید و مشخص شدن عدم پایبندی آمریکا به برجام، این توافق اساسا چه سودی برای مردم ایران دارد که برخی برای حفظ آن حاضر به دادن امنیت کشور نیز می‌شوند؟