حمام علی قلی آقا یادگار دوران صفویه

سرویس سبک زندگی فردا: حمام علی قلی خان اصفهان یا همان موزه حمام علیقلی خان که حمامی در اصفهان بوده در دوره حاضر تغییر کاربری داده و تبدیل به موزه مردم شناسی شده است. به نقل از بیتوته این بنا در منطقه یک، خیابان بیدآبادی، محله علیقلی آقا واقع شده است. مجموعه تاریخی علی قلی آقا از اثرات هنری معماری و شهر سازی دوران پر عظمت صفویه است که در محله بید آباد اصفهان واقع گردیده و شامل بازار و چهار سوق، مسجد، مکتب خانه، حمام، زور خانه و کاروانسرا و دکاکین کسبه مختلف بوده که متاسفانه به مرور زمان قسمت‌هایی از این مجموعه تخریب و بجای آن بنا‌های جدید احداث گردیده است.

حمام علیقلی آقا اصفهان به وسیله علیقلی آقا از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در مجموعه‌ای که خود، بانی آن بوده، به سال ۱۱۲۵ هجری قمری ساخته شده است. این حمام از نوع معماری سبک اصفهان در اواخر عصر صفوی است. بنای حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضای چال حوض است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم خانه تشکیل یافته است، به طوری که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه می‌توانستند از آن استفاده نمایند.

استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مرد‌ها و از ظهر تا غروب زنان استحمام می‌کردند. البته در بعضی دوره‌ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می‌کردند و اجازه ورود را تا زمانیکه خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی‌دادند.

مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می‌شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله‌هایی که در کف وجود دارد هدایت می‌کردند تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمت‌ها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب از کمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می‌کردند.

در چند جای حمام در کنار حوضچه‌ها، سنگ‌های یک تکه و سفید رنگی به اندازه یک متر دیده می‌شود که سطح آن‌ها آجدار و دارای برجستگی‌های ملایمی است. تعجب نکنید اگر بگوئیم که از این سنگ‌ها برای ماساژ دادن استفاده می‌کردند. این سنگ‌ها مانند تکیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه‌ها طراحی شده اند و از حفره بالای آن‌ها آب گرم بر سطح آجدار جاری می‌شد ونقش یک ماساژور را بازی می‌کردند.

آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه‌ها و فواره ها، به گردش در می‌آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله‌ها را شیب دار طراحی کرده اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد کرد وجود تعداد زیادی فواره‌ها و جوی‌های آب است که تقریبا همه جا دیده می‌شوند. این فواره‌ها باعث م. یشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه‌های روزمره بشویند.

یکی از نکات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه‌هایی تأمین می‌شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه‌ها شیشه‌های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه‌ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می‌کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کرده اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه‌ها از یک طرف نور را عبور می‌دهند و کسی که در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.

مشخصات موزه حمام علیقلی آقا اصفهان:

ورودی حمام بزرگ یک فضای هشت ضلعی بوده که به هشتی مشهور است و پس از عبور از دو راهروی عمود بر هم به بینه (رخت کن) متصل می‌گردد بینه یک هشت ضلعی کامل بزرگ است. پوشش طاق و گنبد آن بر روی هشت ستون سنگی قرار گرفته است. برای تأمین روشنائی بینه نورگیر‌های شیشه داری بنام جام گاه در سقف تعبیه گردیده است. ازاره‌های بینه به فاصله ۱۴۰ سانتیمتردارای کاشیکاری هفت رنگ با نقوش گل و بوته و برگ و اسلیمی بوده و قسمت بالایی تزئینات آهک بری سفیدرنگ به زمینه مشکی مربوط به دوران صفویه ونقاشی با موضوعات متنوع مربوط به دوران قاجار است.

سربینه با راهرو موربی به گرمخانه متصل می‌گردد. در ضلع دیگر این راهرو لنگ شوی خانه و سرویس بهداشتی قرار گرفته است. گرمخانه حمام فضای تقریبا مستطیل شکلی است که بر روی هشت ستون سنگی و دیوار‌های جانبی قرارگرفته، کف گرمخانه با سنگ‌های مرغوب مرمرین پوشیده شده است که زنبورک‌هایی در زیرداشته، از طریق تون هوای گرم به داخل زنبورک وارد شده و باعث گرم شدن کف می‌گردیده است. دور تا دور دیوار گرم خانه تا ارتفاع ۱۴۶ سانتیمتر با تزئینات کاشیکاری با نقوش گل و مرغ و اسلیمی مزین شده است. خزینه حمام در کنار گرمخانه قرار گرفته و از طریق پله‌هایی کوتاه بدان می‌رسند.

در طرفین خزینه نیز دو محل استحمام اختصاصی طراحی شده که به شاه نشین مشهور است. در ضلع جنوبی گرمخانه ساختمان چهارحوض و در طرفین آن نیم هشتی‌های زیبایی (شاه نشین‌های غربی و شرقی) قرار دارد. ابعاد تقریبی استخر ۵*۱۳ متر با عمق ۲۵/۱ است. کف محوطه باسنگ فرش شده و ازاره دیوار آن تا ارتفاع ۱۶۸ سانتیمتر دارای کاشیکاری هفت رنگ با طرح‌هایی نظیر درخت سرو و شکوفه، ترکیب بندی‌هایی با نقوش درختان میوه و گل و بوته و اسلیمی است. بر روی یکی از جرز‌های مشرف به گرمخانه یک تابلو کاشی تصویر مردی ایستاده با لباس و عمامه و عصا بدست مربوط به دوران صفویه که احتمالا تصویربانی حمام یعنی علی قلی آقا می‌باشد را نشان می‌دهد.

حمام کوچک ساختار معماری مشابه حمام بزرگ دارد. با این تفاوت که در مقیاس کوچکتری اجرا گردیده است. آب مورد استفاده در حمام از چاه گاو تأمین می‌شده که بوسیله گاو در فضایی به نام گاورو واقع در ضلع غربی بنا بیرون کشیده و به مخزنی واقع در پشت بام انتقال داده می‌شد و از آنجا با تنبوشه‌های سفالین به خزینه‌ها و آب نما‌ها و چهارحوض هدایت می‌گردید. ازدیگر بخش‌های حمام سیستم گرمایش آن شامل تون (آتشدان)، انبار سوخت، تیان (ظرف مخصوص گرم کردن آب) و گودال جمع آوری خاکستر می‌باشد که در ضلع غربی بنا واقع شده و همچنین دودکش‌ها و کانال‌های انتقال گرما به زیر حمام است. سیستم دفع فاضلاب به روش گنداب بوده. بدین ترتیب که فاضلاب از طریق کف شوی‌های دو محل گرمخانه و بینه به کانالی هدایت گردیده و سرانجام در محوطه بزرگی در پشت حمام سرازیر شده در آن محل پس از خشک شدن به خارج شهر حمل می‌گردید.

این بنا با وسعت ۹۸۳ مترمربع اکنون به عنوان موزه مزدم شناسی در معرض دید عموم گردشگران قرار گرفته است.