کام‌گیری میلیاردی بنگاه‌ها از نام محرومان
سودآوری «مسئولیت اجتماعی» برای بنگاه‌های اقتصادی موجب شده تا شکل تازه‌ای از تبلیغات بازرگانی با لعاب انسان‌دوستانه در کانون رسانه‌ها قرار گیرد.
این شیوه جدید تبلیغات و بازاریابی به همراه جلب اعتماد عمومی حالا به‌قدری در جامعه گسترش یافته و حلاوتش به دهان شرکت‌ها مزه کرده که شرکت‌ها برای پیوستن به طرح مسئولیت اجتماعی به رقابتی جدی کشیده شده‌اند. نکته قابل‌توجه در این میان مزایایی است که این مسئولیت اجتماعی در چشم‌پوشی از تخلفات یا معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های حاضر در مسئولیت اجتماعی دارد. بایودنت، همراه اول، دنون و آب معدنی دماوند دیگر شرکت‌هایی هستند که به مسئولیت اجتماعی پیوسته‌اند؛ موضوع پر ابهامی که بیشتر تبلیغات بازرگانی این شرکت‌ها به شمار می‌رود تا گره‌گشایی از فقرا و آسیب‌دیدگان اجتماعی. حتی اگر تمام پزشکان و متخصصان پوست و مو بگویند سفیدی موی سر به دلیل ارث باشد یا سن و سال برگشت‌پذیر نیست، اما این فروشگاه اینترنتی که حسابی همه را نمک‌گیر کرده بخش مهمی از زمان برنامه‌ها و ساعات پرمخاطب رسانه ملی را به تبلیغ درباره تونیک رفع سفیدی مو اختصاص می‌دهد و تلاش می‌کند به شما بقبولاند اگر عددی را به شماره‌ای پیامک کنید و با تخفیف این تونیک را تحویل بگیرید، این شرکت به شما جوانی و رنگ گرفتن دوباره مو را هدیه می‌کند. وارد سایت فروشگاه هم که می‌شوید شاهد بارگذاری فیلم‌هایی از مصاحبه‌های بازیگران و چهره‌های شناخته شده‌ای هستید که اتفاقاً از این محصولات استفاده کرده‌اند و به همین خاطر هم رنگ موهایشان مشکی است! حالا همین شرکت که بارها از سوی معاونت غذا و دارو به عنوان شرکت متخلف و متقلب با تبلیغات دروغین معرفی شده بود، با امضای تفاهمنامه با سازمان بهزیستی حامی معلولان معرفی شد. اقدامی که نیکوکارانه نیست برخلاف تصور عمومی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها همان اقدام بشردوستانه یا نیکوکارانه نیست، این مسئولیت در تعریف گسترده‌تر عبارت است از اقداماتی که شرکت‌ها در سطحی فراتر از مقررات و برای ایجاد توازن بین نیازهای ذینفعان و نیاز به سودآوری انجام می‌دهند. هر چند ریشه مسئولیت اجتماعی در شکل امروزی‌اش را می‌توان در جنبش حسابرسی اجتماعی در دهه ۷۰ میلادی جست‌وجو کرد، اما افزایش اهمیت و توجه به این موضوع تازگی دارد. مسائلی مثل متهم شدن نایکی و شرکت‌های دیگر به استفاده از نیروی کار ارزان و اجبار به کار پرفشار از اولین رخدادهایی بودند که به واکنش شرکت‌های بزرگ در مقابل خیزش علیه نهاد شرکت‌های سودآور منجر شد. مجله اکونومیست در نقدی که در سال ۲۰۰۵ به مُد شدن این بحث منتشر کرد، استدلال کرد که تنها مسئولیت اجتماعی هر شرکت کسب درآمد است - و اجرای برنامه‌های مسئولیت اجتماعی در بهترین حالت برنامه‌ای است که به بیراهه رفته است، اما وجود برخی انگیزه‌های قوی در کسب و کار باعث شده شرکت‌ها به اجبار یا اشتیاق با حرکت در مسیر مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها همراه شوند. برای نمونه، شرکت‌هایی مثل نایکی که در دهه ۱۹۹۰ با خطر تحریم خرید محصولات رو به‌رو بوده‌اند، یا مک‌دونالد که خطر شکایات حقوقی پرسروصدا را به دلیل دغدغه چاقی مردم پیش روی خود می‌دیده است. شاید مسئولیت اجتماعی را راهبردی برای ارائه چهره‌ای دوستانه‌تر به عموم مردم بدانند. این پدیده در کشور ما هم به آرامی نفوذ کرده است. سودآوری مسئولیت اجتماعی از نظر اقتصاددانان مسئولیت اجتماعی تنها در صورتی مدنظر بنگاه‌های اقتصادی قرار می‌گیرد که برای آنان سودآور باشد. یکی از مزایای ورود به عرصه مسئولیت اجتماعی اصلاح دیدگاه منفی جامعه نسبت به سودآوری بنگاه‌هاست. بر همین اساس مسئولیت اجتماعی در بنگاه‌های سرشناس در سطح جهان بخش مهمی از سلسله مراتب سازمانی به حساب آمده و تبلیغ و برندسازی نیز منطبق با استراتژی مسئولانه شرکت صورت می‌گیرد. فردین علیخواه، جامعه‌شناس در این‌باره می‌گوید: «برخی دیدگاه‌های اقتصادی تحقق مسئولیت اجتماعی شرکتی را موجب افزایش سود شرکت می‌دانند و معتقدند مزایای اقتصادی این امر در نهایت به خود شرکت بازخواهد گشت. هر شرکت شاخص‌هایی در این زمینه برای خود تعریف کند و در جهت تحقق آن بکوشد، در نهایت موجب کسب شهرت و محبوبیت نام یا برند خود خواهد شد و روشن است که این وضع بر سود اقتصادی شرکت‌ها مؤثر خواهد بود.» آلبرت بغزیان، اقتصاددان نیز در خصوص مزایای مسئولیت اجتماعی برای بنگاه‌های اقتصادی معتقد است: «سرمایه‌گذاری در عرصه مسئولیت اجتماعی علاوه بر جنبه تبلیغاتی، به شرکت‌ها کمک می‌کند سودشان را کمتر جلوه دهند و بر همین اساس مالیات کمتری بپردازند.» این استاد دانشگاه معتقد است: «بودجه دولت‌ها برای برطرف‌کردن برخی آسیب‌ها و بحران‌های اجتماعی محدود است و از این جهت تلاش می‌کنند از طریق تعریف معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌هایی که در زمینه مسئولیت اجتماعی فعالیت می‌کنند، از منابع مالی این بنگاه‌های کلان در راستای بهبود وضع جامعه بهره بگیرند.» وی تأکید می‌کند: «هیچ شرکتی دلش برای من و شما نسوخته است، قسمت پنهان قضیه این است که همه بنگاه‌های اقتصادی تمام هزینه‌هایی را که در بخش مسئولیت اجتماعی صرف می‌کنند، در قیمت تمام‌شده محصول حساب می‌کنند و از من و شما می‌گیرند. زمانی که حسابرس مالیاتی سراغ آنها بیاید، متوجه خواهد شد که این شرکت درصدد بوده هزینه‌هایش را بیشتر از آنچه هست نشان بدهد، اما مسئولیت اجتماعی باعث می‌شود که حسابرس هزینه‌های اضافه شده را بپذیرد و مالیاتی از شرکت نگیرد.» تطهیر در سایه مسئولیت اجتماعی حکایت تفاهمنامه میان یک شرکت اینترنتی با محصولاتی که همین یک سال پیش با نامه‌نگاری رئیس سابق سازمان غذا و دارو تبلیغاتشان از صدا و سیما حذف شد حالا به عنوان شرکت نمونه در حوزه مسئولیت اجتماعی معرفی می‌شود. رسول دیناروند، رئیس سازمان غذا و داروی دولت یازدهم درباره محصولات عجیب این فروشگاه در حوزه چاقی و لاغری یا رویش موهای ریخته شده اینگونه توضیح داده بود: «وزارت بهداشت کاملاً با این تبلیغات مخالف است و به هیچ عنوان این تبلیغات و ادعاهای آنها را تأیید نمی‌کنیم. این کالاها هیچ فرقی با کالاهای ماهواره‌ای ندارند مردم به این تبلیغات توجه نکنند و بدانند که این نوع تبلیغات و ادعاها از نظر قانونی هم ممنوع است.» ماجرای تطهیر این شرکت با امضای تفاهمنامه‌ای با سازمان بهزیستی به‌گونه‌ای رقم خورد که سازمان غذا و دارو هم به طور رسمی از مواضعش در این حوزه عقب‌نشینی کند تا جایی که نامه منتشر شده از سوی یکی از کارشناسان این سازمان درباره سلامت محصولات این شرکت در فضای مجازی از سوی وی تکذیب شد. کبری ناصری، معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند درباره نامه‌اش اینگونه توضیح می‌دهد: «این نامه صرفاً یک نامه داخلی و اداری بود و جنبه اطلاع‌رسانی عمومی نداشته و انتشار آن در فضای مجازی غیرقانونی است.» وی می‌افزاید: «از نظر ما هر محصولی که توسط این سایت عرضه می‌شود در صورت داشتن مجوزهای وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو بلامانع است و مقصود ما تنها محصولات بدون مجوزهای قانونی است.» مسئولیت اجتماعی زمانی می‌تواند در یک جامعه به اهداف بلندبالای خود یعنی رفع بحران‌های اجتماعی و اقتصادی دست پیدا کند که فراگیر باشد و وظیفه به حساب آید نه لطف، اما انگار در کشور ما مسئولیت اجتماعی به درآمدزایی از فقر، آسیب و به نام فقرا و به کام ثروتمندان تبدیل شده است.