چرا چرخ هدایت تحصیلی هنوز لَنگ می‌زند!؟

خبرگزاری فارس: این روزها دانش‌آموزان پایه نهم و به تبع آنها والدین، سخت در تکاپوی انتخاب رشته تحصیلی برای ادامه تحصیل در پایه‌های بالاتر هستند و در هر مدرسه متوسطه دوره دوم که می‌رویم، تعدادی دانش‌آموز به همراه والدین خود را می‌بینیم که در حال گفت‌وگو با مشاوران و مدیران مراکز آموزشی بوده و بر سر انتخاب رشته تحصیلی خود، به چانه زنی مشغول هستند. با توجه به این نکته که هدایت تحصیلی در زمره مهم‌ترین اتفاقات در طول تحصیل و زندگی دانش‌آموزان است و ترسیم کننده آینده شغلی آنهاست، در این مسیر عده‌ای راضی از هدایت تحصیلی خود هستند و عده‌ای دیگر، مغموم و ناراضی، در اضطراب و نگرانی به سر می‌برند. این موضوع سال گذشته در اولین سال عملیاتی شدن در پایان پایه نهم و در نظام جدید آموزشی، حرف و حدیث فراوانی را ایجاد کرد و دامنه اعتراضات به آن، به تحصن در مقابل ادارات آموزش و پرورش و بیان آن در رسانه‌های جمعی منجر شد. امسال و برای سال تحصیلی 97ـ96، مسئولان امر کمی زودتر دست به کار شدند و اسفندماه سال گذشته، شیوه‌نامه هدایت تحصیلی دانش‌آموزان دوره متوسطه را برای اجرا به آموزش و پرورش استان‌ها ابلاغ کردند و همواره مدعی هستند که نسخه جدیدی آن هم بر اساس تجارب سال گذشته برای دانش‌آموزان پیچیده‌اند. رویکردهای هدایت تحصیلی چیست؟ بر اساس تعریف ماده یک آیین‌نامه هدایت تحصیلی، هدایت تحصیلی عبارت است از فرآیند ارائه خدمات راهنمایی و مشاوره به دانش‌آموزان تا ضمن آشنایی با استعدادها، علایق، توانایی‌ها و ویژگی‌های شخصیتی خویش، شاخه‌ها و رشته‌های تحصیلی، حِرف و مشاغل مورد نیاز جامعه را بشناسند و بر اساس آن، به صورت آگاهانه شاخه و رشته تحصیلی مناسب خود را انتخاب کنند. رویکردهای کلی حاکم بر هدایت تحصیلی را در موارد زیر می‌توان احصا کرد؛ هدایت تحصیلی به عنوان یک فرآیند است و نه به عنوان یک فعالیت محدود و مقطعی؛ در این مسیر تحصیلی با رویکرد سیستمی و همه‌جانبه جلب مشارکت تمامی عوامل مدرسه‌ای، اداری، آموزشی، پرورشی، رسانه‌، خانواده و دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط ضروری است. نظام آموزشی و تربیتی، باید دانش‌آموز را به سطحی از تمایزیافتگی برساند که خود با آگاهی از استعدادها، توانایی‌ها و رغبت‌های خویش و همچنین ظرفیت‌ها و محدودیت‌های محیطی، به انتخابی آزادانه و آگاهانه اقدام کند و اینکه پس از استخراج نتایج کمی، تصمیم‌گیری نهایی به صورت کیفی و در تعامل سه‌جانبه میان مشاور، دانش‌آموز و خانواده، با لحاظ کردن امکانات و محدودیت‌های محیطی انجام شود. برای آشنایی با فرایند هدایت تحصیلی دانش‌آموزان به یکی از دبیرستان‌های منطقه 6 رفتیم تا در جریان ثبت‌نام دانش‌آموزان در پایه دهم و شنیدن نظرات آنها در خصوص هدایت تحصیلی سال تحصیلی جدید قرا بگیریم. مهدی سبحانی، پدر امیرعلی سبحانی، یکی از والدینی است که برای ثبت‌نام فرزندش به این دبیرستان مراجعه کرده است. وی در پاسخ به این پرسش که «آیا از چگونگی مشاوره و هدایت تحصیلی فرزندش راضی هستید؟»، اظهار می‌دارد: به طور کامل از این موضوع راضی نیستم؛ چرا که باید فرزندم به رشته‌ای غیر از رشته مورد علاقه‌اش یعنی علوم تجربی برود و مدرسه به او پیشنهاد کرده است در یکی از شاخه‌های کاردانش و یا فنی و حرفه‌ای تحصیل کند. این پدر دانش‌آموز یادآور می‌شود: مشاوران مدرسه فرزندم می‌گویند «مشکل آموزش و پرورش این است که می‌خواهد دانش‌آموزان را به اجبار به شاخه‌های کاردانش و فنی و حرفه‌ای هدایت کند». پدر دانش‌آموز سالار جهدکاران نیز که همراه فرزند و همسرش برای ثبت نام مراجعه کرده است، معتقد است: هدایت تحصیلی به خوبی انجام نمی‌‌شود. وی ادامه می‌دهد: اولویت اول فرزندم رشته ریاضی بود و رشته علوم تجربی اولویت چهارم فرزندم است. این پدر دانش‌آموز می‌افزاید: بنده فکر می‌کنم سیاست‌گذاری آموزش و پرورش به این شکل است که با توجه به ازدحام دانش‌‌آموز در رشته علوم‌تجربی و علاقه تحصیل آنها در رشته‌های علوم پزشکی در دانشگاه، از حجم دانش‌آموزان در رشته علوم تجربی کم کنند. وی یادآور می‌شود: فرزند بنده در درس‌ علوم و ریاضی نمره 17 کسب کرده است، اما به او توصیه کردند که در رشته ریاضی ادامه تحصیل دهد. جهدکاران تصریح می‌کند: مشاوران مدارس، ما را به خوبی توجیه نکردند و همواره دانش‌آموزان را ترغیب می‌کنند به رشته‌های فنی و حرفه‌ای بروند،‌ اما باید بگویم در منطقه 2 که ما در آنجا ساکن هستیم، هنرستان فنی و حرفه‌ای دیده نمی‌شود. وی تأکید می‌کند: هنوز فرهنگ تحصیل دانش‌آموزان در هنرستان‌ها به خوبی در بین خانواده‌ها جا نیفتاده است، اما باید گفت هنرستان‌هایی با امکانات مطلوب نیز وجود ندارد. این پدر دانش‌آموز می‌افزاید: بنده نیز دوست دارم فرزندم حرفه‌ای یاد گیرد، اما در هنرستان‌های فعلی مربیان مجربی وجود ندارد؛ در نتیجه دانش‌آموزان مهارت‌ها را به خوبی یاد نمی‌گیرند. وی با انتقاد از عدم وجود دبیرستان‌های دولتی مطلوب در منطقه 2، بیان می‌دارد: به همین دلیل مجبور هستیم از آن منطقه به منطقه 6 بیاییم و در این دبیرستان هیأت امنایی ثبت‌نام کنیم؛ ضمن اینکه در این دبیرستان نیز شرط داشتن معدل بالای 19 را قرار داده‌اند و باید بیش از یک میلیون تومان نیز برای ثبت‌نام در این مدرسه پرداخت کنیم. این پدر دانش‌آموز می‌افزاید: باید بگویم هدایت تحصیلی فقط روی کاغذ است؛ البته می‌دانم جامعه فقط دکتر و مهندس نمی‌خواهد، اما آیا آموزش و پرورش که دانش‌آموزان را به رفتن و تحصیل در هنرستان‌ها ترغیب می‌کند، امکانات لازم هنرستان‌ها را فراهم کرده است؟‌ امیر اصلان فتح‌اللهی، با معدل 19.8، یکی از دانش‌آموزانی که برای ثبت‌نام در پایه دهم به این دبیرستان آمده است، در خصوص «هدایت تحصیلی خود»، اظهار می‌دارد: هدایت تحصیلی دانش‌آموزان به خوبی انجام نمی‌شود. وی یادآور می‌شود: در دبیرستان ما چیزی به نام مشاور وجود نداشت و تنها فرم مشاوره تحصیلی را به ما دادند و اعلام کردند این فرم را بر اساس علاقه خود پُر کنید و من نیز اولویت اول خود را رشته تجربی انتخاب کردم و این در شرایطی است که نمره درس علوم من 19 و درس ریاضی 20 بود. این دانش‌آموز تأکید می‌کند: من علاقه داشتم در رشته‌های فنی و حرفه‌ای تحصیل کنم، اما والدین و دیگر اقوامم به من تأکید دارند که به رشته تجربی بروم. خانم موسی‌پور، مادر یکی دیگر از دانش‌آموزان نیز بیان می‌کند:‌ هدایت تحصیلی برای والدین دانش‌آموزان به خوبی توضیح داده نشده است. وی ادامه می‌دهد: فرزندم با معدل 19.93 وارد پایه دهم می‌شود و اولویت اول تا سوم او رشته تجربی است، اما در هدایت تحصیلی با اینکه نمره تراز او از 100 نمره، 93 است، به او اعلام کردند، باید به رشته ریاضی برود؛ در حالی که او هیچ علاقه‌ای به این رشته ندارد. این مادر دانش‌آموز با انتقاد از دریافت شهریه هنگام ثبت‌نام فرزندش در این مدرسه یادآور می‌شود:‌ باید بین 3.5 تا 4 میلیون برای ثبت‌نام فرزندم پرداخت کنم؛ این در حالی است که دولت همیشه اعلام می‌کند که هنگام ثبت‌نام نباید هیچ مبلغی را پرداخت کنید. پدر یکی دیگر از دانش‌‌آموزان نیز که مایل به گفتن نامش نبود،در خصوص هدایت تحصیلی امسال، می‌گوید: هدایت تحصیلی بر اساس تحلیل‌های علمی در دبیرستان‌های دور اول صورت نمی‌گیرد؛ بلکه صرفاً یک ارزیابی سطحی و بر اساس نظرات معلم و مدیر مدرسه انجام می‌شود. این پدر دانش‌آموز می‌افزاید: در مدارس غیردولتی به دلیل کم بودن تعداد دانش‌آموز شناخت معلمان و مدیران از دانش‌آموزان بیشتر است، اما در مدارس دولتی به دلیل کثرت دانش‌آموز، مدیران و معلمان شناخت کافی از دانش‌آموزان ندارند؛ در نتیجه هدایت تحصیلی صرفاً نوعی رفع تکلیف است. وی با اشاره به اهمیت آگاهی والدین نسبت به رشته‌های تحصیلی یادآور می‌شود: نقطه نظرات والدین بستگی به سطح تحصیلات و شناخت آنها از دانش‌آموز دارد؛ چرا که اگر والدین تحلیل دقیقی از شرایط فرزندشان داشته باشند، می‌توانند نظر خوبی نسبت به استعداد و توانایی فرزندشان ارائه دهند؛ این در حالی است که در هدایت تحصیلی ضریب نظر والدین در ارزیابی پایین است. این پدر دانش‌آموز متذکر می‌شود: دانش‌آموزان سعی می‌کنند بر اساس بازار کار آینده رشته‌ها، انتخاب رشته کنند؛ برای نمونه در حال حاضر رشته علوم تجربی مورد توجه اکثر دانش‌آموزان است؛ البته این موضوع به فرهنگ خانواده‌ها و تحصیلات والدین نیز مربوط می‌شود. وی تصریح می‌کند: بنده پیشنهاد می‌کنم در هر دبیرستان متوسطه دوم، کمیته‌ای متشکل از مدیران، معلمان و اساتید رشته‌های مختلف که برخوردار از تجربه لازم هستند، به همراه مشاوران روانشناسی تشکیل شود تا دانش‌آموزان بر اساس یک انتخاب صحیح به رشته‌های مختلف گرایش پیدا کنند. این پدر دانش‌آموز با اشاره به انتخاب رشته فرزندش، می‌افزاید: اولویت اول فرزندم رشته ریاضی است و در هدایت تحصیلی نیز این رشته را به او توصیه کرده‌اند و با توجه به محدودیت تحصیل دانش‌آموزان در رشته تجربی، چاره‌ای جز تحصیل در رشته ریاضی را نداریم؛ چرا که در منطقه 6 که محل زندگی‌مان است دبیرستان دولتی خوب دیگری وجود ندارد و مجبور هستیم برای تحصیلی در این دبیرستان ثبت‌نام کنیم. علی سعادت، یکی دیگر از دانش‌آموزانی است که به همراه مادر خود، از منطقه 2 برای ثبت‌نام به این دبیرستان مراجعه کرده است. وی در خصوص هدایت تحصیلی برای سال تحصیلی جدید، اظهار می‌دارد: نمره تراز بنده از مجموع 100 نمره، 82.84 است و نمرات دروس ریاضی و علوم نیز به ترتیب 16.5 و 18 است؛ در نتیجه اولویت اول تعیین رشته من را رشته ریاضی قرار دادند؛ در حالی که تفاوت نمره تراز بین رشته تجربی و ریاضی بنده، تنها 10 صدم است، اما به من اعلام کردند باید به رشته ریاضی بروم؛ این در حالی است که بنده فقط به رشته علوم‌تجربی علاقه دارم. این دانش‌آموز با انتقاد از کمبود زمان مشاوره در طی سال تحصیلی، خاطرنشان می‌کند: مشاوران مدرسه تنها در هفته یک ساعت آن هم به صورت کلی برای دانش‌آموزان و در سر صف در خصوص هدایت تحصیلی صحبت می‌کردند؛ در صورتی که باید در هفته یک ساعت و برای گروه 15 نفری از دانش‌آموزان، کار مشاوره هدایت تحصیلی را انجام دهند. خانم تقی‌زاده، مادر این دانش‌آموز نیز می‌افزاید: مشاوران هدایت تحصیلی اعلام کرده‌اند که رشته تجربی اولویت چهارم فرزندم است و باید با توجه به اولویت اول او که رشته ریاضی است، فرزندم به این رشته برود، اما فرزندم با توجه به داشتن معدل 19.27 و معدل کل 18.81 و علاقه زیادی که به رشته تجربی دارد، هرگز حاضر نیست در رشته ریاضی تحصیل کند. او تأکید می‌کند: ترجیح می‌دهم فرزندم در رشته علوم‌انسانی تحصیل کند، اما هرگز به رشته ریاضی نرود؛ چرا که این رشته در آینده هیچ بازار کاری در کشور ندارد؛‌ البته مشاوران به ما یک راه نشان دادند و آن این است که احتمالاً فرزندم می‌‌تواند چند وقت دیگر، درس علوم را جداگانه امتحان دهد تا بتواند به رشته علوم تجربی برود. پارسا زرافشان، یکی دیگر از دانش‌آموزانی که امسال به پایه دهم می‌رود، اظهار می‌دارد: با توجه به اینکه نمره علوم بنده 20 و نمره ریاضی‌ام 17 است، به من اعلام کردند که باید به رشته ریاضی بروم؛ در حالی که ضریب تراز رشته علوم تجربی من از همه ترازهای دیگر رشته‌ها بالاتر است و تنها 11 صدم تراز رشته علوم تجربی من با رشته ریاضی تفاوت دارد؛ به همین خاطر، رشته تجربی را که مورد علاقه‌ام است در اولویت چهارم قرار دادند و اعلام کردند باید به رشته ریاضی بروم. این دانش‌آموز تأکید می‌کند:‌ به نظرم به دلیل اینکه متقاضی تحصیل در رشته علوم‌تجربی بسیار زیاد است، آموزش و پرورش می‌خواهد دانش‌آموزان را به سمت رشته‌های ریاضی و فنی و حرفه‌ای هدایت کند. خانم کاوسی، مادر این دانش‌آموز نیز می‌گوید: اینکه می‌خواهند دانش‌آموزان را به سمت مهارت‌آموزی سوق دهند، کار بسیار خوبی است، اما باید به علائق دانش‌آموزان نیز توجه کنند. وی می‌افزاید:‌ آموزش و پرورش می‌تواند در کنار تحصیل دانش‌آموزان در رشته‌های مورد علاقه خود، یک مهارت را به آنها یاد دهد، اما نباید هرگز علاقه دانش‌آموزان زیر پا گذاشته شود؛ چرا که در جامعه افراد بسیاری هستند که به دلیل عدم علاقه لازم به رشته خود، بیکار هستند. این مادر دانش‌آموز خاطرنشان می‌کند: پیشنهاد می‌کنم آموزش و پرورش برای هدایت تحصیلی دانش‌آموزان شرط معدل بگذارد؛ یعنی به دانش‌آموزان با معدل بین 17 تا 20 این اختیار را بدهد تا بنا بر علاقه خود، انتخاب رشته کنند و در مقابل، برای دانش‌آموزان دارای معدل 14 تا 17، تعیین رشته کند. وی بیان می‌دارد: مشاوران مدرسه در طول سال تحصیلی تنها دو جلسه کلاس مشاوره در خصوص هدایت تحصیلی برای والدین برگزار کردند؛ آن هم در شرایط بسیار نامطلوب برگزار شد. فرشاد امامی، پدر یکی از دانش‌آموزان نیز با گلایه از فرآیند هدایت تحصیلی، می‌گوید: فرزندم در پایه نهم در یک مدرسه غیردولتی تحصیل کرده است، اما امسال برای تحصیل در پایه دهم هنگامی که به این مدرسه مراجعه کرده‌ام، به ما اعلام می کنند، به دلیل اینکه فرزندم در پایه نهم در مدرسه غیردولتی تحصیل کرده‌ است، امسال نیز باید در مدرسه غیر دولتی ثبت نام کند و نمی‌تواند در یک مدرسه دولتی ادامه تحصیل دهد. وی می‌افزاید: دیگر توان پرداخت هزینه‌های تحصیل فرزندم در یک مدرسه غیردولتی ندارم. به گزارش فارس، آنچه از برآیند صحبت با دانش‌آموزان و والدین آنها در خصوص هدایت تحصیلی و نیز برنامه ریزی آموزش و پرورش به دست می‌آید، حاوی چند نکته مهم و اساسی است . اول اینکه، علی رغم تأکیدات وزارت آموزش و پرورش مبنی بر عدم اجبار در انتخاب رشته و هدایت تحصیلی دانش‌آموزان، هنوز هم آثار و نشانه‌های هدایت بعضاً اجباری دانش‌آموزان به خوبی مشهود است. این بار این وزارتخانه هدایت تحصیلی را به شکلی دیگر مدیریت کرده و در لفّافه و لعاب جدیدی، همان روال سال گذشته را در پیش گرفته است و در عمل، بسیاری از دانش‌آموزان را بدون توجه به علاقه و میل باطنی و تنها به بهانه تعدیل در رشته تجربی، به سوی رشته‌های دیگر رهنمون می‌کند. دوم اینکه، با توجه به تجربه سال گذشته، هنوز در بعضی از مدارس مشاور هدایت تحصیلی وجود ندارد و یا اگر هست، این افراد از دانش ‌و آگاهی متناسب با این موضوع برخوردار نیستند. سوم اینکه، با عنایت به رشد روز افزون میل و اشتیاق دانش‌آموزان برای تحصیل در رشته علوم تجربی و تراکم داوطلب کنکور در این رشته، سعی می‌شود دانش‌آموزان را از گرایش به این رشته باز دارند و به شاخه‌های دیگر، مانند فنی و حرفه‌ای و کاردانش هدایت کنند. چهارم اینکه، اگرچه آموختن مهارت در رشته‌های مختلف، مورد تأکید و علاقه همگان قرار دارد و به خوبی این ضرورت در جامعه محسوس و ملموس است، اما باید به این نکته مهم عنایت داشت که توصیه اکید بر این موضوع و هدایت آمرانه دانش‌آموزان به بهانه مهارت آموزی و کسب حرفه و فنی برای داشتن شغل مناسب، فارغ از توجه به علائق آنها، تنها نسخه و مُسکّنی برای تسکین موقتی و تعدیل این موضوع است و راه علاج و قطعی برای درمان این مسئله نخواهد بود؛ بلکه لازمه گرایش و هدایت آگاهانه دانش‌آموزان به سمت مهارت آموزی و کسب یک حرفه، باید از دوران ابتدایی و با در نظر گرفتن استعداد و علاقه مندی آنها صورت گیرد تا دانش‌آموزان در یک فرایند مستمر و متعادل، با مزایا و محاسن مهارت آموزی آشنا شوند و تنها تألیف یک کتاب و پرداختن صرف به توصیه و دستور، راه به جایی نمی‌برد؛ بلکه باید دانش‌آموز از همان دوران تحصیل در پایه‌های ابتدایی، به صورت عملی با کسب مهارت آشنا شده تا این موضوع را با تمام وجود پذیرا باشد. پنجم اینکه، اگر آموزش و پرورش قصد هدایت متوازن دانش‌آموزان به شاخه‌ها و رشته‌های تحصیلی و توجه ویژه به مهارت آموزی را دارد، باید بسترهای مناسب آن، مانند ایجاد هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش را فراهم کند و تجهیزات و نیروی انسانی آن را به روز و متناسب با نیازهای امروز تأمین کند. ششم اینکه، اگر مسئولان دغدغه رشد متوازن رشته‌های تحصیلی و چینش مشاغل در جامعه را دارند تا مانند امروز با تراکم و انباشت تحصیل کنندگان در بسیاری از رشته ها مواجه نباشیم، باید همه دستگاه‌ها مانند وزات آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، کار، رفاه و تأمین اجتماعی، صنعت، معدن و تجارت، سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای و ... در یک برنامه ریزی کلان و هماهنگ، متناسب با نیاز بازار کار، علائق دانش‌آموزان، امکانات و تسهیلات مناسب، کار هدایت تحصیلی و شغلی دانش‌آموزان و در ادامه آن، دانشجویان را به سرانجام مطلوب برسانند.