چه باشد آنچه خوانندش «عقلانیت»؟/ دریچه سیمافکر به روی سعید زیباکلام باز شد

سرویس فرهنگی فردا: هفتمین قسمت از برنامه دریچه گفت‌و‌گویی است با سعید زیباکلام عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه تهران. زیباکلام فارغ التحصیل فلسفه از دانشگاه لیدز انگلستان است و در حوزه‌هایی نظیر «علم‌شناسی و روش‌شناسی علم»، «نظریه‌های عقلانیت»، «فلسفه‌شناسی» و «فلسفه سیاست» فعالیت دارد. او اخیرا کتابی منتشر ساخته با عنوان «عقل و استدلال و عقلانیت». کتاب شامل تأملاتی است که او در سالهای اخیر ذیلِ برخی آیات قرآن حکیم و نیز، اظهارات بعضی از برجسته‌ترین فیلسوفان و متفکران معاصر غربی داشته است. برنامه دریچه در این ماه اختصاص دارد به بحث و گفت‌و‌گو با این استاد فلسفه درباره آراء مناقشه برانگیزی که درباره ماهیت عقلانیت در این کتاب طرح کرده است.

علیرضا سمیعی با طرح این سوال از مهمان که «آیا اساسا می پذیریم عقلانیت وجود دارد؟» گفت‌وگو را آغاز می‌کند. دکتر زیباکلام با این توضیح که عقلانیت نه تنها شیء و وجود و معیاری برای سنجش اعمال نیست بلکه با نفی آن و حتی در قدمی فراتر با طرح اینکه اصلا گویی چیزی شبیه عدم است، سخن را آغاز می‌کند. زیباکلام معتقد است عقلانیت یک معیار شخصی است و هر کس عقلانی یا نا عقلانی بودن را با سنگ محک خود ارزیابی می‌کند.

همین امر دلیل از هم گسیخته و هرجی و مرجی دانستن ذهنی توسط ذهنی دیگر است.

او در ادامه در پاسخ به این پرسش که «چطور چیز مبهمی به نام «عقلانیت» که نمی‌تواند به عنوان یک میزان به رسمیت شناخته شود ، اینقدر نیرومند است؟» می‌گوید: «عقلانیت تا قبل از قرن ۱۸ اصلا نیرومند نبوده و موضوعیت نداشته است. فیلسوفان نهضت روشنگری چون کانت، هیوم، آدم اسمیت، ژان ژاک روسو و مونتسکیو که بر آن شدند تا طرحی نو برای عالم درافکنند، طرحی بدون استعانت و استمداد به او (خداوند) و آموزه‌های او و به رسالت و رسل با تکیه بر من و منیت. از اینجاست که عقلانیت به عنوان یک میزان به این جهت که از افکار خرافی و رسوبات میراث نامطلوب و مضموم جلوگیری کند طرح می‌گردد و متولد می‌شود. اما این طرح برای خود طراحان آن نیز بسیار مبهم است.» او در ادامه توضیح می‌دهد: «ما در نیمه دوم قرن بیستم متوجه شدیم که نمی‌دانیم عقلانیت چیست و تازه به کار کردن بر روی آن پرداختیم و از هر جهت به سراغش رفتیم به این رسیدیم که عقلانیت هیچ است و وهمی بیش نبوده است.»

دکتر زیباکلام در ادامه بازگو می‌کند که؛ «با مرور تاریخ عقلانیت می‌توان دریافت که عقلانیت نمی‌تواند به عنوان یک نظریه توجیه واحد و جهان شمول برای استفاده همۀ نوع بشر باشد. به گونه‌ای که به مانند یک برچسب باشد و بتوان بر روی مسایلی آن را چسباند و بر روی برخی دیگر نچسباند. این چنین شما به تعداد نظریه‌پردازان این حوزه با نظریه توجیه روبرو هستید، که هر کدام متفاوت با دیگری است.»

علاقه‌مندان می‌توانند فیلم کامل این گفت‌وگو را در وب سایت سیمافکر مشاهده نمایند. دریچه برنامه‌ای اینترنتی است که هرماه در وب سایت سیمافکر به نشانی اینترنتی www.simafekr.tv منتشر می‌گردد.