دود سد سازی ترکیه در چشم ایران

روزنامه قانون: بحران ریزگردها، حال تبدیل به مصیبتی تمام عیار برای کشور شده است. بحرانی که شایددر چندسال اخیر مطرح شده است اماریشه‌های آن را باید در دو دهه پیش از امروز و خطاهای بزرگ و کوچک در مدیریت کشور جستجو کرد. حال، اما به نظر می‌رسد بحران، وارد مرحله تازه‌ای می‌شود. مرحله‌ای که می‌تواند به خطرات بسیاری برای کشور منجر شود. ماجراهای سدسازی در ترکیه درسال ۱۹۹۲ دولت ترکیه باافتتاح سد بزرگ آتاتورک بررود فرات که ظرفیت آن معادل ۶۵۰ سدایرانی بودعملا آغازشکل‌گیری ریزگرد‌ها در غرب ایران وتشدید بیابان‌زایی در عراق را سبب شد. اما اینک خبرهایی به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد دولت ترکیه مصمم است سد ایلیسو را این بار بر روی رود دجله احداث کند و با این کار از ورود ۶۰ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند. آنچه مشخص است دولت ترکیه بنا دارد تا سد ایلیسو که بخشی از پروژه سدسازی ترکیه درجنوب شرقی این کشور است را نهایی کند. احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه را دارددر نهایت سبب خواهد شد از ورود تمامی ۵۶ درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد، جلوگیری شودوفرآیندهایی نظیربیابان‌زایی وخشک‌سالی درعراق شدت یابد. سد ایلیسو یکی از سدهای بزرگ در حال احداث در کشور ترکیه است که ساخت آن از سال ۲۰۰۶ شروع شد و در سال ۲۰۱۹ به پایان خواهد رسید. با توجه به مرزی بودن این سد درجنوب شرق ترکیه واحداث آن بر روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می‌شودومحیط زیست کشورایران را نیز به خود وابسته کرده است، این سد نیازمند مجوزهای قانونی بین المللی و جلب رضایت کشورهای ایران و عراق است که دولت ترکیه بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی در حال ساخت آن است. پروژه تکمیل این سد در حالی رخ می‌دهد که بسیاری ازکشورهای اروپایی به دلیل خسارت‌های سنگین این طرح برروی محیط زیست، کشاورزی وحیات انسانی درشهر و روستاهای عراق با احداث آن مخالف هستند. برخی کشورهای خاورمیانه که عراق آن‌ها را دوست وبرادرخودمی داند درحال حمایت از ترکیه برای تکمیل این سد خانمان برانداز هستند. سدی خطرناک‌تر از بقیه سد ایلیسو ترکیه سه برابر بزرگ‌تر از کرخه به عنوان بزرگ‌ترین سد ایران است و در سکوت کامل وزارت خارجه ایران و همچنین بدون هشدار فعالان و کارشناسان محیط زیست ایران نسبت به پیامدهای آن در حال ساخت و تکمیل است. توجه به این نکته ضرورت دارد که اگر اکنون یکی از بزرگ‌ترین مشکلات دولت ایران برای مقابله با ریزگرد‌ها منشا خارجی آنان است باید توجه داشت که سد ایلیسو نیز به زودی تبدیل به آسیبی جدی خواهد شد.

از بین رفتن زمین‌های کشاورزی در عراق می‌تواند به بحران جدی در حوزه محیط زیست ایران تبدیل شود. در سال ۱۹۹۲ و با احداث سد آتاتورک بر روی رود فرات شرایطی ایجاد شد که در کشور عراق درگیری‌های قومی و قبیله‌ای بر سر آب شکل بگیرد، فرایند بیابان‌زایی افزایش یابد و ۶۷۰ هزار هکتار مزارع کشاورزی، قابلیت کشت خود را از دست بدهند. نتیجه این رخداد انسانی شکل‌گیری ریزگردهایی بود که به وسیله بادهای... به سمت ایران منتقل شدند و سال به سال به حجم آن‌ها نیز افزوده شد. اکنون نیز جنوب غرب آسیا و به ویژه غرب ایران در شرایطی است که با احداث و نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، باید در آینده نزدیک بر اثر حوادثی نظیر شیوع ریزگرد‌ها شاهد افزایش هرچه بیشتر ناآرامی‌های زیست‌محیطی باشد. نگران کننده‌تر آنکه با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم، یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران شکل گرفت و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک کننده هوا بود رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد. در شرایط حاضر هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم، باید منتظر مرگ قریب الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست محیطی در ایران ماند. دود سد سازی ترکیه در چشم ایران آسیب عملکرد کشور ترکیه درقالب طرحی به‌نام «گاپ» بیش ازهمه مردم منطقه میان‌رودان در چشم مردم ایران رفته است. اکنون به‌دلیل سدسازی بی‌رویه ترکیه، ریزگرد‌ها میهمان همیشگی مناطق جنوب و غرب کشور شده‌اند. سد ایلیسو، تیر خلاص به محیط زیست ایران است. پروژه‌ای که تاکنون دستگاه دیپلماسی ایران درقبال آن سکوت کرده است. سکوتی که می‌تواندبه‌بهای نابودی محیط زیست ایران انجام می‌شود. نبردآب آب در بسیاری از جنگ‌های تاریخ همیشه مساله بوده است. کم نیستند کشورهایی که به‌خاطر آب با همسایه خود درگیر یا دچارجنگ‌های داخلی در میان اقوام خود شده‌اند. مساله جنگ آب همچنان درخاورمیانه قربانی می‌گیرد. به‌گفته بسیاری ازکارشناسان، درمناطقی ازخاورمیانه که درگیرمساله خشکسالی شده است از زمان وقوع جنگ در کشورهایی همچون سوریه و عراق، ترکیه به‌عنوان همسایه این کشورهای درگیر جنگ، از فرصت نهایت بهره را برده و چندین پروژه آبی اجرا کرده است. پروژه‌های آبی که بیش ازجنگ، به این کشور‌ها خسارت وارد کرده است. به‌گفته بسیاری ازکارشناسان نمی‌توان گفت: حتی با پایان جنگ امکان زندگی دراین کشور‌ها به‌دلیل رشد بی‌رویه بیابان‌زایی و بحران آب وجود داشته باشد. طرحی برای فلج کردن میان‌رودان اولین طرح آبی که ترکیه درچندسال اخیر اجرا کرده است «گاپ» نام دارد. طرحی که بیش از ۶۰ هزارمیلیاردمترمکعب آب ازحقابه رودخانه‌های دجله وفرات را به‌وسیله سدسازی ربوده است وبراساس آمار سال ۶۸، چشمه‌های تولید گرد و خاک در منطقه عراق و سوریه ۶ چشمه بوده امادرحال حاضر به بیش از ۳۰۰ چشمه افزایش یافته است. اماچراپروژه‌های سدسازی ترکیه وبحران خشکسالی درسوریه وعراق برای ایران مهم است؟ جواب ساده است، بحران جدی و بزرگی به نام ریزگردها. در این بحران فراگیر به نظر می‌رسدامیدی به سوریه و عراق درگیرِ جنگ برای حل معضل خشکسالی و مهار چشمه‌های تولید گرد و غبار نیست وترکیه تن‌ها کشوری است که می‌توان آن را مجاب یا وادار به تعطیلی پروژه‌های سدسازی کرد. اما نکته قابل توجه این است که دستگاه دیپلماسی ایران تاکنون واکنشی نسبت به پروژه‌های ضد محیط زیست ترکیه نشان نداده است. شاید مهم‌ترین دلیل بی‌تفاوتی وزارت امور خارجه ایران نسبت به پروژه‌های مخرب آبی ترکیه عدم مطالبه از سوی وزارت نیرو است. وزارت نیروی ایران هنوز به این باور نرسیده است یا نمی‌خواهد بپذیرد که سدسازی عامل بحران آب و تخریب محیط زیست است چراکه اگر وزارت نیروی ایران قبول کند که سدسازی مخرب و عامل بیابان‌زایی است، بسیاری از پروژه‌های سدسازی داخل کشور نیز تحت‌الشعاع این مساله قرار می‌گیرندوباید به بازی سدسازی در ایران نیز پایان داد. این موضوع شایدمهم‌ترین دلیل عدم اعتراض و پیگیری سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه توسط ایران در مجامع بین‌المللی است. از سوی دیگر دلیل دوم بی‌تفاوتی ایران به این مساله، برخی ملاحظات سیاسی درباره موضع‌گیری ترکیه و ایران در قبال داعش در منطقه است. چراکه ایران نمی‌خواهد ترکیه در جبهه مخالفان قرار گیرد. به‌همین دلیل این موضوع را به‌صورت رسمی از طریق سازمان‌های جهانی پیگیری نمی‌کند. ایلیسو، ایران را به قربانگاه می‌برد این شرایط درحالی ادامه داردکه پس ازطرح «گاپ» این بارترکیه پروژه‌ای به‌نام سد ایلیسو را درحال احداث دارد، سدی که به‌گفته محمد دوریش مدیر دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان محیط زیست، اگر به بهره‌برداری رسدکار ایران برای همیشه تمام است. هشداری که تاکنون مسئولان کشور به آن واکنشی نشان نداده‌اند. او به «قانون» درباره سد ایلیسو گفت: «سدایلیسو توسط مستشاران فنی ازکشورهای آلمان، اتریش و سوییس طراحی و تا یک مقطعی نیز توسط آن درحال ساخت بود. گنجایش این سد بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب است، یعنی درحدود ۳ برابر بیشتر از کرخه به‌عنوان بزرگ‌ترین سد ایران است. ایلیسو در منطقه کردنشین «حسن‌کی» جانمایی و درحال ساخت است. آنجا یک منطقه باستانی ارزشمند است که توسط یونسکو نیز ثبت شده است. قدمت سازه‌های آن به بیش از ۱۲ هزار سال قبل باز می‌گردد. در ابتدای ساخت این سد فعالان میراث فرهنگی جهان به احداث این سد اعتراض‌های فراوانی داشته‌اند». بحران در میان‌رودان با ایلیسو درویش با اشاره به تشدید ناپایداری اکولوژیکی وافزایش چشمه‌های تولید گرد و خاک در منطقه میان رودان یا بین‌النهرین با ساخت سد ایلیسو عنوان کرد: «این سد منطقه میان‌رودان را بیش از همیشه دچار بحران می‌کند. به‌دلیل افزایش بحران در این منطقه، احزاب سبز در کشورهای آلمان، اتریش وسوییس نسبت به ساخت سد ایلیسو اعتراض‌های گسترده‌ای انجام داده‌اند. اعتراض احزاب سبز این کشور‌ها به پروژه ایلیسو موجب شد تا دولت‌های آلمان، اتریش و سوییس از این پروژه خارج شوند. این موضوع نشان‌دهنده قدرت و نفوذ احزاب محیط زیستی در سیاست‌های کلی آن کشور‌ها ست. اما متاسفانه باوجود خارج شدن این کشور‌ها از پروژه ایلیسو، ترکیه همچنان قصد اجرای این پروژه را دارد و سد ایلیسو تاکنون متوقف نشده است. طبق برنامه‌ریزی‌ها این پروژه باید تا پایان سال ۲۰۱۷ به اتمام می‌رسید، اما به‌دلیل خروج کشورهای آلمان، اتریش و سوییس از آن، درحدود سه سال دیگر ساخت این سد به اتمام می‌رسد». پویش «نجات میان‌رودان» درویش درادامه درباره پویش «نجات میان‌رودان» گفت: «بافشار جوامع بین‌المللی وافکارعمومی می‌توان امیدبه توقف این پروژه داشت. اگراین سدساخته شودیک چراغ سبز برای احداث دیگر سدهادرمنطقه است واین پایان بازی سدسازان نیست. پویشی به‌نام «نجات میان‌رودان» راه‌اندازی شده است. هدف این پویش جلب توجه احزاب عمومی درکشورهای ترکیه، عراق، سوریه و برخی از کشورهای عربی است. بسیاری از مردم کشورهای مختلف با امضای این نامه به پویش «نجات میان‌رودان» پیوسته‌اند». سدسازی عامل رشد تروریست او بااشاره به ارتباط مستقیم خشکسالی و تروریست تصریح کرد: «پژوهشی به‌تازگی در خاورمیانه انجام شده است؛ این پژوهش نشان‌دهنده آن است که در مناطقی از سوریه و عراق که خشکسالی شدید بوده، تمایل مردم برای پیوستن به جریانات تروریستی، داعش و القاعده بیشتر بوده است. درواقع خشکسالی موجب افزایش بحران‌های ناامنی در منطقه شده است. دولت ترکیه درگذشته باسدسازی، بیش از ۶۰ درصد حقابه فرات و دجله را ربوده است، باسد ایلیسو تیر خلاص را به این پروژه می‌زند و ۱۰۰ درصدحقابه رودخانه‌های دجله و فرات را می‌رباید. دراین میان اعتراض‌هایی نیز توسط دولت عراق نسبت به این پروژه‌های سدسازی انجام شده است ودولت ترکیه در پاسخ به اعتراض هااعلام کرده است که به‌دلیل آنکه دولت عراق حاضر به اشتراک گذاشتن منابع نفتی خود با ترکیه نیست آن‌ها نیز حاضر به اشتراک گذاشتن منابع آبی خود با دولت عراق نیستند. این درحالی است که نفت یک کالای اقتصادی محسوب می‌شوداما آب یک کالای زیستی است و نمی‌توان آن‌ها را باهم مقایسه کرد. این توجیه دولت ترکیه در جوامع بین‌المللی قابل پیگیری است». درویش درباره پیامدهای اجرای سد ایلیسو در ایران گفت: «با اجرای طرح «گاپ» ریزگردنفس خوزستان و درنهایت ایران را گرفته است حال تصور کنید اجرای چنین پروژه‌هایی چه بلایی برسرکشورخواهدآورد. دیگرریزگرد‌ها علاوه‌برخوزستان مهمان همیشگی ایران خواهند شد». نابودی محیط زیست ایران به چه بهایی؟ آنچه بدون تردید باید مورد توجه قرارگیرد این نکته است که افزایش ناپایداری‌های زیست محیطی و کشاورزی درمنطقه میان‌رودان تاثیرمستقیم بر زندگی مردم ایران دارد. ازابتدای دهه ۸۰ این مساله باپدیده ریزگردهابرای بخشی از مردم ایران ازنزدیک لمس شده است. سد ایلیسو و افتتاح آن تیشه‌ای به ریشه دجله و فرات و درنهایت هورالعظیم و منطقه میان رودان و در نهایت ایران است. این بار وپیش از آنکه دیر شود و زمان بگذرد و یک دهه بعد تمام ایران درگیر ریزگرد‌ها شود و بهانه دولت وقت این باشد که منشا ریزگرد‌ها جایی فراسوی مرزهاست، برای آینده ایران و وضعیتی که می‌تواند کشور رابا آن درگیر کند بایدچاره‌ای اندیشید. این چاره امروز، مذاکره یا اعمال فشار بر دولت ترکیه برای عدم آب گیری سدی است که محیط زیست چندین کشور دیگر را تهدید می‌کند.