«خطرناک‌ترین» آلاینده محیط زیست چیست؟

خبرگزای تسنیم: چگونه می‌توان تصور کرد که رنگ داخل ساختمان، جواهرآلات، لامپهای فلورسنت، مواد آرایشی و حتی ماده پرکننده داخل دندان‌های‌مان، می‌تواند ما را در معرض مهم‌ترین ماده خطرناک شیمیایی در جهان قرار دهد؟ «جیوه» ماده‌ای است که توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل به‌عنوان مهم‌ترین ماده از مواد شیمیایی ده‌گانه پرخطر که سلامت انسان و محیط زیست را تهدید می‌کند، مطرح شده است؛ هجدهم می 2017‌، هفت کشور اتحادیه اروپا خواستار الزامی تسریع‌کننده برای اهش آلودگی جیوه در محیط زیست و اجرای کنوانسیون مرتبط با جیوه (میناماتا) ظرف مدت 90 روز شدند. تاریخچه شکل‌گیری این کنوانسیون که توسط 128 کشور جهان امضا شده نیز، قابل تامل است؛ این پیمان بین‌المللی نامش را از غم‌انگیزترین واقعه ناشی از آلودگی جیوه در تاریخ به عاریت گرفته است؛ در واقعه میناماتا ژاپن در سال 1956، پس از آنکه تخلیه فاضلاب‌های صنعتی حاوی جیوه به خلیج میناماتا در دهه 1930 شروع شد، روستاهای اطراف با مصرف آبزیان از خلیج دچار تشنج، بیماری اعصاب مرکزی، از دست دادن هشیاری و کما شدند. بیش از 2200 نفر قربانیان تایید شده این واقعه هستند؛ در سال 2010 میلادی، «یوکیوها تویاما» نخست‌وزیر وقت کشور ژاپن با شرکت در مراسم پنجاه و چهارمین سالگرد این بیماری، از همه قربانیان و رنج‌دیدگان آن، عذرخواهی کرد و اعلام کرد که هنوز مساله میناماتا پایان نیافته است! واقعیت نیز جز این نیست، وقتی در معادن 70 کشور جهان، بیش از 15 میلیون انسان که پنج میلیون نفر از آن‌ها زن و کودک هستند، هنوز در معرض بخارات جیوه قرار دارند، زمانی که اعلام می‌شود سالانه 8900 تن جیوه به محیط زیست منتشر می‌شود، با توجه به سمیت فوق‌العاده این فلز و اثر تجمعی آن در بافت‌های زنده و قابلیت انتشار آن تا دورترین نقاط کره زمین، می‌شود گفت هنوز مساله میناماتا و حضور یک آلاینده به‌شدت خطرناک در پیرامون ما حل نشده است! متاسفانه حد ایمنی در مواجهه با جیوه وجود ندارد و هر فرد در مجاورت این ماده در معرض خطر است؛ در حال حاضر بیش از 600 شغل در جهان وجود دارند که به‌نوعی با جیوه سر و کار دارند، این فلز سمی در صنایع شیمیایی، الکتریکی، الکترونیکی و باتری‌سازی، دستگاه‌های اندازه‌گیری، مصارف دارویی و کلینیک‌های دندان‌پزشکی کاربرد دارد. با توجه به ضرورت اجماع جهانی برای کاهش آلودگی جیوه در محیط زیست، متن پایانی کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه در ژانویه 2013 نهایی شد؛ مفاد این کنوانسیون باتوجه به الزامات حقوقی آن، در مجموع متنی متوازن است که مانند سایر معاهدات حقوقی زیست محیطی، حاصل چانه‌زنی دو گروه از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه با عنایت به اصل مسئولیت مشترک اما متفاوت آن‌هاست و اجرای اقدامات مهمی برای ممنوعیت و کنترل فعالیت‌ها در سطح ملی مانند ممنوعیت فعالیت معادن جدید، متوقف کردن معادن موجود، کنترل انتشار جیوه در اتمسفر و رهاسازی آن در آب و خاک، حذف پروسه‌های صنعتی نظیر کلر الکالیتا سال 2025 میلادی و حذف تدریجی کاربرد جیوه در دندانپزشکی را تا سال 2020 میلادی خواستار شده است. خوشبختانه در تاریخ 18/5/1394 قانون تصویب کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه به تصویب مجلس شورای اسلامی ایران رسید و برخی اقدامات برای اجرای کنوانسیون همچون حذف واحدهای کلرآلکالی پتروشیمی‌ها در دستور کار قرار گرفت. با این حال هنوز منابع بالقوه بسیاری از انتشار آلاینده جیوه در اطراف ما است که می‌تواند برای سلامت همه ما مخاطره‌آمیز باشد؛ جیوه ناشی از آمال گام دندانی، محصولات آرایشی بهداشتی حاوی جیوه، تجهیزات پزشکی حاوی جیوه، رنگ‌های ساختمانی، لامپ‌های کم‌مصرف همچنین صنایع الکترونیک، واحدهای تولید خودرو، تولید سیمان، ذوب فلزات، مجتمع‌های تولید فولاد و صنایع چوب و کاغذ از مهم‌ترین واحدهایی هستند که به‌عنوان منابع انتشار جیوه شناسایی شده‌اند. در حال حاضر با تاکید تعدادی از کشورهای اتحادیه اروپا مبنی بر الزامات تسریع‌کننده، به‌نظر می‌رسد منافع زیست‌محیطی و بهداشتی ناشی از اجرای مفاد کنوانسیون جیوه، انگیزه‌ای باشد برای تمامی کشورهای متعهد تا در اجرای کامل آن همکاری و مشارکت کنند؛ توجه ملی به این موضوع مهم می‌تواند گامی موثر برای حفظ محیط زیست به‌طور اعم و حفظ سلامت انسان‌ها به‌طور خاص در برابر یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های شیمیایی که به شکل‌های مختلف وارد زندگی بشر شده به‌شمار آید. شینا انصاری؛ مدیرکل دفترپایش سازمان محیط زیست