آیا فردوسی متولد اول بهمن است؟

خبرگزاری فارس: درباره تولد، زندگی و زمان درگذشت حکیم ابوالقاسم فردوسی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما با توجه به اشاراتی که در متن شاهنامه آمده است اغلب معتقدند که فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری متولد شده و در سال ۴۱۱ هجری قمری دار فانی را وداع گفته است و روز دقیق آن مشخص نیست. بنابراین ۲۵ اردیبهشت هیچ ارتباطی با تولد یا وفات او ندارد و به عنوان روز بزرگداشت این شاعر حماسه‌سرای کشور قرارداد شده است. به همین بهانه، نظریات مختلف درباره زادروز و سالمرگ شاعر بلندآوازه طوس را به اجمال مرور می‌کنیم. آیا فردوسی متولد اول بهمن است؟ سجاد آیدنلو پژوهشگر ادبیات فارسی و دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه در این باره می‌نویسد: مرحوم علیرضا شاپور شهبازی (شیراز ۱۳۲۱ ـ آمریکا ۱۳۸۵) دارای دکترای باستان‌شناسی‌ از دانشگاه لندن و فوق دکترای تاریخ‌نگاری ایران از دانشگاه گوتینگن آلمان با اشاره به ابیات: چو آدینه هرمزد بهمن بود / بر این کار فرّخ نشیمن بود‌ می لعل پیش آور‌ ای هاشمی / ز خمّی که هرگز نگیرد کمی چو شصت و سه شد سال شد گوش کر / ز بیشی چرا جویم آیین و فر و بیت «شب اورمزد آمد از ماه دی / ز گفتن بیاسای و بردار می» که حدود ۸۰۰ بیت پیش از آن‌ها در شاهنامه‌ آمده است، طی محاسباتی به این نتیجه رسیده که فردوسی در سوم دی ماه سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با اول بهمن زاده شده است. ولی بر پایه گاهنامه تطبیقی مرحوم استاد بیرشک در آن ایّام جمعه تنها در سال ۳۸۷ هجری مطابق با اوّل بهمن ماه بوده است‌ ‌و اگر‌ فردوسی به اشاره خود در این هنگام ۶۳ ساله بوده‌، سال تولدش ۳۲۴ هجری خواهد بود نه چنان که ژول مول (شرق‌شناس و شاهنامه‌پژوه آلمانی) و پس از او دیگران گفته‌اند سال ۳۲۹ هجری! به هر حال سال ۳۲۹ هجری به عنوان سال ولادت شاعر ملی ایران تثبیت و پذیرفته شده است. نام ابوالقاسم فردوسی چه بود؟ «ابوالقاسم» کُنیه فردوسی بوده و نام او نبوده است. به استناد ترجمه عربی‌ بُنداری‌ از شاهنامه، «قابل اعتمادترین» صورت نام فردوسی از میان وجوه گوناگون یاد شده در منابع «منصور پسر حسن» دانسته شده است. محمدرضا شفیعی کدکنی‌ با‌ بررسی کنیه‌ها‌ و نام‌های دانشمندان در تاریخ نیشابور رابطه جالبی بین آن‌ها یافته‌ است، بدین صورت که بیشتر کسانی که کنیه‌شان ابوالحسن‌ است علی نام دارند و غالب ابوعبدالله‌ها، محمّد و تقریبا بیشتر‌ ابو‌القاسم‌‌ها‌، حسن. بر اساس این قرینه چون کنیه فردوسی ابوالقاسم بوده است این احتمال راهم نباید از نظر دور ‌‌داشت‌ که شاید نام وی نیز «حسن» بوده باشد. زنده‌یاد محمدامین ریاحی صورت‌ متحمل‌تر‌ نام‌ فردوسی را «حسن بن علی» دانسته است. «شاهنامه» سروده چه سالی است؟ سید ضیاءالدین ترابی شاعر و پژوهشگر ادبیات معتقد است: چند سالی است که روز ۲۵ اردیبهشت را روز «بزرگداشت فردوسی» نامگذاری کرده‌اند که براساس اسناد و مدارک موجود این روز هیچ مناسبتی با زندگی حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ حماسه‌سرای ایران ندارد. در حقیقت این ۲۵ اردیبهشت ماه را به جای ۲۵ اسفند برگزیده‌اند که روز پایان شاهنامه فردوسی است. روزی که به صراحت متن شاهنامه، روز پایان داستان یزدگرد یا کل شاهنامه است، آن هم در سالی که مصادف با ۷۱ سالگی شاعر است. یعنی سال ۴۰۰ هجری قمری و این موضوع در بیت‌های زیر از بیت‌های پایانی شاهنامه به روشنی بیان شده است: روزی که به صراحت متن شاهنامه، روز پایان داستان یزدگرد یا کل شاهنامه است، آن هم در سالی که مصادف با ۷۱ سالگی شاعر است. یعنی سال ۴۰۰ هجری قمری و این موضوع در بیت‌های زیر از بیت‌های پایانی شاهنامه به روشنی بیان شده است: چو سال اندر آمد به هفتاد و یک / همی زیر شعر اندر آمد فلک سی و پنج سال از سرای سپنج‌ / بسی رنج بردم به امید گنج‌ سر آمد کنون قصه یزدگرد / به ماه سپندارمذ روز ارد ز هجرت شده پنج، هشتاد بار / که گفتم من این نامه شهریار با توجه به این که حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری دیده به جهان گشوده است، با گذشت ۷۱ سال از این تاریخ، دقیقا به سال ۴۰۰ هجری قمری می‌رسیم که خود شاعر در بیت‌های بالا به آن اشاره کرده (ز هجرت شده پنج هشتاد بار)‌ آن هم در ۲۵ اسفند ماهی که مطابق با سال ۴۰۰ هجری بوده است، فردوسی چه سالی بدرود حیات گفت؟ در تذکرة الشعرا‌ی دولتشاه سمرقندی، تاریخ وفات فردوسی را ۴۱۱ هجری ذکر کرده و آورده است‌: «قبر‌ او در شهر‌ طوس‌ است به جنب مزار عبّاسیّه و الیوم مرقد شریف او معیّن است و زوّار را بدان مرقد التجاست». اما در دو منبع مقدّم بر تذکرة الشعرا یعنی تاریخ گزیده (احتمالاً تألیف 730 قمری) و تاریخ کبیر جعفر بن محمّدبن محمّد‌ بن حسن جعفری (سده نهم) سال درگذشت فردوسی ۴۱۶ هجری ثبت شده است. ر همین اساس احتمالا باید این تاریخ احتمالی را هم در کنار سال ۴۱۱ قمری برای وفات فردوسی ذکر‌ کرد‌.