اطلاعات آب مجازی در تجارت

روزنامه دنیای اقتصاد: کارشناسان و متولیان حوزه آب از کشورهای مختلف امروز در تهران گردهم می‌آیند تا تجارب خود را در زمینه «تجارت آب مجازی و چالش‌های آن» به اشتراک گذارند. برگزاری این گردهمایی در حالی است که صاحب‌ نظران از بحران آب به‌عنوان داعش خاموش در خاورمیانه یاد می‌کنند و معتقدند در آینده بحران آب به تهدید جدید جنگی در منطقه بدل خواهد شد. با توجه به این شرایط می‌توان گفت امروزه برنامه‌‌ریزی برای تجارت آب مجازی به یکی از برنامه‌های اصلی تمامی کشورها بدل شده است. در این میان به نظر می‌رسد اصلاح الگوی کشت محصولات غذایی و تولید کالاها برای مصرف کمتر آب از یک‌سو و هدف‌گذاری مجدد در تجارت خارجی مورد توجه قرار گیرد. آب مجازی یا غیرمستقیم، آبی است که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود و با این شرایط برای تجارت آب مجازی باید کالاها و محصولات کشاورزی را تولید کنیم که آب کمتری نیاز دارند و در مقابل کالاهایی وارد کنیم که برای تولید آنها به آب بیشتری نیاز دارند و آنچه مسلم است استفاده از تجارب کشورهای مختلف می‌تواند زمینه را برای عبور از بحران آب فراهم کند. براساس آمار اعلام شده در حدود سه دهه گذشته (سال 1986 تا 2011 میلادی) میزان صادرات آب مجازی در جهان از 438 میلیارد مترمکعب به 989 میلیارد مترمکعب افزایش یافته است؛ در این میان آمریکا با 34 درصد بیشترین سهم صادرات آب مجازی و کشورهای آفریقایی با 8/ 3 درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین براساس گزارش‌های منتشر شده در حال حاضر بسیاری از کشورها که با کمبود منابع آب مواجه‌اند به واردات آب مجازی روی آورده‌اند و به این طریق کمبود آب در کشور خود را جبران می‌کنند؛ در این خصوص می‌توان به الجزایر اشاره کرد. این کشور در درون مرزهای خود 23 میلیارد مترمکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند، اما از طریق واردات محصولات کشاورزی، سالانه 45 میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی می‌کند. این موضوع نشان‌دهنده داشتن استراتژی این کشور برای جبران کم‌آبی خود از طریق آب مجازی است؛ یعنی دو برابر آب مصرفی، آب مجازی وارد می‌کند که صرفه‌جویی بسیار مناسبی است. اگر این آب مجازی نبود، الجزایر تابه‌حال کل آب‌های زیرزمینی خود را از دست ‌داده بود. از سوی دیگر، برخی از کشورها روند متفاوتی را در این زمینه در پیش گرفته‌اند؛ در این خصوص می‌توان به ژاپن اشاره کرد. این کشور سالانه 21 میلیارد مترمکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند؛ اما در مقابل با صادرات محصولات کشاورزی خود، سالانه 90 میلیارد مترمکعب آب به سایر کشورها صادر می‌کند. این استراتژی برای ژاپنی‌ها نگران‌کننده نیست، چون این کشور از یکسو میزان بسیار زیادی آب دارد اما از طرف دیگر مساحت زمین‌های کشاورزی آنها کم است. داشتن این حجم بالای تولید محصولات کشاورزی، نشان‌دهنده بالا بودن بهره‌وری کشاورزی در این کشور است که توانسته ژاپن را به‌ یکی از کشورهای اصلی در صادرات آب مجازی بدل کند. اما در میان کشورهای خاورمیانه سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به‌صورت مجازی جابه‌جا می‌شود، با این حال کشورهای خاورمیانه معادل 350 میلیون مترمکعب آب به‌صورت مجازی از کشورهای آسیای میانه، 567 میلیون مترمکعب آب از اروپای شرقی و 2 میلیارد و 723 میلیون مترمکعب آب مجازی نیز از آسیای جنوب شرقی وارد می‌کنند. با توجه به روزافزون شدن اهمیت آب، تجارت آب مجازی و چالش‌های آن قرار است برای اولین بار در تهران بررسی شود و سال آینده کارشناسان و متولیان این امر در هلند گردهم می‌آیند و دو سال آینده نیز مصر میزبان کارشناسان حوزه آب خواهد بود. درخصوص مفهوم آب مجازی و میزان مصرف آن در کالاهای مختلف مصرفی بهرام طاهری، مشاور عالی وزیر نیرو در امور محیط زیست، ایمنی و بهداشت کار گفت‌وگویی با اتاق بازرگانی ایران داشته که ماحصل این گفت‌وگو بیانگر جدیدترین اطلاعات از سهم آب مجازی در تجارت است. میزان آب مجازی در کالاهای مصرفی به گفته وی، یک گروه تحقیقاتی در دانشگاه صنعتی امیرکبیر میزان مصرف آب برای تولید محصولات و کالاهای مختلف در ایران را بررسی کرده‌اند که در بررسی‌های صورت گرفته به‌عنوان ‌مثال میزان مصرف آب برای تولید یک کیلوگرم گوشت گوساله 15 تا 16 هزار لیتر آب به‌صورت آب مجازی محاسبه شده است. میزان آب مجازی برای تولید یک کیلوگرم برنج به‌طور متوسط بین‌المللی نیز برابر با 2 هزار و 500 لیتر است. همچنین آب مجازی موجود در یک کیلوگرم گوشت مرغ 3 هزار و 700 لیتر آب است. برای تولید یک بسته 200 سی‌سی شیر نیز 200 لیتر آب مصرف می‌شود. جالب اینکه در رسیدن به این عدد، فقط میزان آب مصرف شده برای تولید شیر بررسی شده و میزان آب مصرفی برای تولید کاغذ یا مقوای بسته‌بندی آن محاسبه نشده است. اما برای تولید یک فنجان قهوه 140 لیتر آب مصرف شده است. یعنی آب مصرفی برای تولید این یک فنجان قهوه، هزار و 100 برابر حجم آن یک فنجان است. برای تولید کالاهای غیرخوراکی نیز آب مجازی قابل تسری است. به‌عنوان‌مثال، در تولید یک جفت کفش و همچنین تولید یک شلوار جین به‌طور متوسط 8 هزار لیتر آب مصرف شده است، بنابراین باید در تولید کالاهای پرمصرف در بخش پوشاک دقت بیشتری شود. تجارب سایر کشورها در ایران نیز مقدار آب مجازی برای استفاده در تولید یک کیلوگرم گندم در شهرهای مختلف بین 1400 تا بیش از در 1600 نوسان است. بنابراین می‌توان از این مفهوم در سیاست‌گذاری مصرف آب در تولید محصولات کشاورزی استفاده کرد، به این معنا که چه محصولی در چه منطقه‌ای از کشور کشت شود و در چه منطقه‌ای از ادامه کشت آن جلوگیری شود. اما درخصوص وضعیت استفاده از آب مجازی در سایر کشورها می‌توان گفت برای تولید یک کیلوگرم گوشت بی‌استخوان گوسفندی در استرالیا، 27 هزار و 590 لیتر آب مصرف می‌شود که همان آب مجازی پنهان در گوشت است. اما در ایرلند 17 هزار و 400 لیتر آب برای تولید همین محصول مصرف می‌شود یعنی 10 هزار لیتر کمتر؛ می‌توان با مقایسه این آمارها به این نتیجه رسید که اگر کشوری مانند استرالیا کم آب باشد، می‌تواند برای جبران آن با واردات محصولاتی مثل گوشت از ایرلند، در قالب آب مجازی کم‌آبی خود را جبران کند. همچنین در چین نیز برای تولید یک کیلوگرم پنیر، 10 هزار و 740 لیتر آب مصرف می‌شود. اما در ایرلند، 3 هزار و 700 لیتر آب مصرف می‌شود تا یک کیلوگرم پنیر تولید شود؛ یعنی یک‌سوم چین. با دقت در این اعداد و ارقام می‌توانیم به مفهوم تجارت آب مجازی و جایگاه آن در استراتژی کلان تولید، تجارت و امنیت غذایی ملی کشورها پی ‌بریم. کشاورزان برزیلی نیز برای تولید یک کیلوگرم برنج، 4 هزار و 600 لیتر آب مصرف می‌کند؛ اما آمریکایی‌ها هزار و 370 لیتر آب برای تولید یک کیلو از همین محصول مصرف می‌کنند. هندی‌ها برای تولید یک کیلوگرم تخم‌مرغ، 7 هزار و 530 لیتر آب مصرف می‌کنند؛ اما در آمریکا هزار و 500 لیتر آب مصرف می‌شود که یک پنجم میزان مصرف آب در هند است. با توجه به این آمارها این طور می‌توان نتیجه گرفت که یکي از راهکارهاي جايگزين که در جهان به‌عنوان مقوله مهمي براي مقابله با بحران آب و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزي مدنظر بوده موضوع «آب مجازي» است؛ به گونه‌اي که براساس اين استراتژي بايد منابع آبي در هر کشوري صرف توليد محصولي شود که از نظر اقتصادي درآمد بيشتري به همراه دارد و کمبود محصولات ديگر بايد از طريق واردات تامين شود.