شهر پنجره‌های آبی در انتظار ثبت جهانی

روزنامه شرق: بین کوه‌های کردستان، در فاصله ۱۲۰ کیلومتری از سنندج و در نقطه صفر مرزی با عراق، منطقه «اورامانات» و شهر «اورامان‌تخت» با معماری منحصر‌به‌فرد و منظر طبیعی کم‌نظیرش در حال آماده‌شدن برای ورود به آثار ثبت‌شده ایران در فهرست میراث جهانی است؛ اما در این راه موانع و مشکلات پرشماری پیشِ‌رو است؛ معماری سنگی و پلکانی اورامان با خانه‌هایی که در شیب تند کوهستان ساخته شده و اصلی‌ترین مشخصه این اقلیم است، در این سال‌ها در حال باختن قافیه به خانه‌های نوساز با نمای کاشی و سرامیک و بلوک سیمانی و آجر است. علاوه بر این آن‌طورکه پویا طالب‌نیا، مدیر منظر فرهنگی اورامان، به «شرق» می‌گوید: «معماری پلکانی و عمودی اغلب روستاهای اورامانات در چند سال‌ اخیر در حال گسترش و ادامه‌یافتن در مسیر جاده آسفالته‌ای است که از آنها عبور می‌کند و همین مسئله در حال تغییر ماهوی نمای روستاها و شهر اورامان شده که معماری پلکانی اینجا را به معماری خطی و افقی تغییر می‌دهد که بدون تردید این مسئله منطبق بر مؤلفه‌های استاندارد حفاظتی فرهنگی این منطقه نیست».

با وجود این و طبق گفته‌های این مدیر سازمان میراث فرهنگی، در اورامان امسال ضوابط معماری منطقه تصویب شده و به بخشداری و شهرداری و دهیاری‌ها هم ابلاغ شده، براساس این طرح قرار است بافت‌های باارزش روستاهای منطقه و شهر اورامان حفاظت شوند و همچنین قسمت‌های در حال تخریب و آسیب‌دیده مرمت خواهند شد. در همین راستا مستندنگاری از بافت اصلی و تاریخی اورامان برای آسیب‌شناسی و پیشبرد پروژه حفاظت در حال انجام است تا کار برای تکمیل پرونده ثبت جهانی اورامانات که شامل شهر اورامان و بیش از ۳۰ روستای دیگر در این خطه می‌شود، مهیا باشد.

شهر اورامان که در گویش اهالی بومی منطقه هورامان تلفظ می‌شود، قدمتی دیرینه دارد و سابقه سکونت در آن به چندصد سال پیش بازمی‌گردد، معماری سنتی و اصیل این منطقه با مصالح پایه سنگ و به روش خشکه‌چین و بدون استفاده از هر نوع ملاتی است که در سال‌های اخیر به دلایل زیادی این نوع معماری منسوخ شده، با‌این‌حال هنوز بخش زیادی از بناهای موجود در اورامان با ملات سیمان و نمای سنگ ساخته می‌شود که شباهت و نزدیکی بسیاری به معماری اصیل اینجا دارد. علاوه بر این از گذشته‌های دور تاکنون در اورامان مرسوم بود که پنجره‌های همه بناهای ساخته‌‌شده را با رنگ آبی می‌آراستند، در کنار این، فقط پنجره برخی خانه‌هایی که متعلق به سادات است با سبز رنگ‌آمیزی می‌شد. با‌این‌حال این سنت اورامانی نیز در سال‌های اخیر در آستانه فراموشی قرار گرفته و پنجره بسیاری از خانه‌های نوساز به رنگ‌های مختلف درآمده است. پویا طالب‌نیا، مدیر منظر فرهنگی اورامان، در این رابطه نیز می‌گوید: «تصمیم گرفته‌ایم همه پنجره‌های آبی اورامان را دوباره احیا کنیم و با تأمین بودجه و مهیاکردن شرایط آنها را رنگ‌آمیزی کنیم و حتی در صورت امکان برای آن‌دسته از پنجره‌هایی که امکان رنگ‌آمیزی ندارند، قالب‌هایی مشابه پنجره‌های چوبی و سنتی اورامان با رنگ آبی بگذاریم تا هر‌چه‌بیشتر به هویت اصیل اورامان نزدیک شویم». با وجود این گفته‌های امیدبخش؛ گشت‌زدن در کوچه‌های پلکانی و بالاوپایین‌کردن در اورامان نشان می‌دهد خانه‌های نوساز با نماهای ناهمگون با بافت تاریخی، در حال افزایش هستند. خانه‌های بدون نما، خانه‌های با نمای کاشی و سرامیک و خانه‌های طراحی‌شده به سبک معماری رومی را به تعداد زیاد می‌توان در اورامان دید.

یکی از ساختمان‌های به‌شدت ناهمگون و غیرعادی این شهر تازه‌کار، ساختمانی کنار خیابان اصلی و با نمای کاشی آبی‌رنگ است که در کنار نمای سنگی و تاریخی اورامان توی ذوق هر بیننده‌ای می‌زند. این ساختمان محل شهرداری اورامان‌تخت است. حضور شهرداری شهری با این میزان از اهمیت تاریخی و فرهنگی و گردشگری در ساختمانی که ابتدایی‌ترین مؤلفه‌های استانداردهای حفاظتی را رعایت نکرده، به پرسشی عجیب برای هر مخاطبی بدل می‌شود. پرسشی با این مضمون که شهرداری اورامان‌تخت با این وضع، چطور می‌تواند دیگر اهالی را وادار یا ترغیب به حفظ یا استفاده از نمای بومی و سنتی خانه‌های خود کند؟

برای یافتن پرسش همین پاسخ، سراغ فرزاد اخترکاوان، شهردار اورامان‌تخت رفتم، او که کارشناسی عمران و کارشناسی ارشد مدیریت اجرائی از دانشگاه سنندج دارد و متولد سال ۱۳۶۵ است، در این رابطه در گفت‌وگو با «شرق» این‌طور توضیح داد: «به‌عنوان شهردار این شهر می‌پذیرم که این ساختمان با این نما اصلا در شأن و جایگاه شهرداری اورامان‌تخت نیست؛ اما باید بگویم حدود پنج ماه است که کار خود را در این سِمت شروع کرده‌ام و این ساختمان هم استیجاری است و قرارداد آن پیش از حضور من بسته شده و امکان جابه‌جایی برای ما نبود، بااین‌حال یکی از اولویت‌های اصلی خود را حفظ معماری، بافت و منظر فرهنگی گذاشته‌ام و برای اجاره یا ساخت یک ساختمان منطبق با معماری سنتی و بومی منطقه اورامانات پیگیری کرده‌ام و به‌دنبال آن هستیم که شهرداری را به محل جدید که ساختمانش طبق این مؤلفه‌ها ساخته شده باشد، منتقل کنیم».

شهردار اورامان‌تخت همچنین در رابطه با اقدامات انجام‌شده در راستای ترغیب اهالی برای حفظ نمای بومی ساختمان‌های خود یا تغییر نماهای غیراستاندارد و غیربومی نیز این‌طور توضیح داد: «ما برنامه‌ها و مصوبه‌هایی را با این هدف در دستور کار قرار دادیم؛ یکی اینکه تعیین شد به هر یک از شهروندان که بخواهد خانه خود را با مصالح و نمای سنگی و بومی منطقه بسازد، ۳۰ درصد تخفیف در پرداخت عوارض تعلق خواهد گرفت، همچنین در تصمیمی دیگر به شهروندان اعلام شد مالکان خانه‌هایی که پیش از این به هر دلیلی خانه‌های خود را با مصالح و نمای غیربومی و غیرسنتی ساخته‌اند، در صورت تمایل به تغییر نمای خانه، شهرداری همه مصالح مورد نیازشان اعم از سنگ و سیمان و ماسه را در محل و رایگان به آنها تحویل خواهد داد که این تصمیم با استقبال تعدادی از اهالی مواجه شد و الان در حال تغییر نما و کار روی دو خانه هستیم».

اورامان‌تخت در شرایطی از سال ۹۱ به شهر تبدیل شد که هنوز طرح هادی ویژه آن تصویب نشده است و به‌همین‌دلیل شهرداری آن بدون هیچ الزام و برنامه مشخصی در حال کار است. از دیگر موضوعات و مشکلات این شهر گردشگرپذیر که همه‌ساله ميهمانان زیادی را از اقصا‌نقاط ایران و حتی جهان میزبانی می‌کند، مشکل جاده دسترسی و آسفالت تخریب‌شده آن است، جاده اصلی تا پیش از منطقه اورامانات در مجموع جاده خوب و باکیفیتی است؛ اما از‌جایی‌که روستاهای منطقه شروع می‌شوند، به‌دلیل تخریب‌ها و دست‌کاری‌های اعمال‌شده در جاده، بسیاری از نقاط به‌شدت آسیب‌دیده است و عملا فرق چندانی با یک جاده خاکی بی‌کیفیت ندارد، چندی پیش شرکت گاز ایران در اقدامی بزرگ به این شهر و روستاهای اطراف آن گاز کشید که با خوشحالی اهالی اورامانات همراه شد؛ اما تخریب‌های انجام‌شده برای لوله‌کشی گاز در جاده اصلاح نشده و همین موضوع بر مشکلات این منطقه افزوده است. بی‌تردید اورامانات که با مجموعه داشته‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی خود شانس بلندی برای ثبت جهانی یا دست‌کم تبدیل‌شدن به یکی از پرگردشگرترین مناطق کشور را دارد، باید برای رسیدن به این جایگاه داشته‌های خود را حفظ کند و کیفیت خدماتش را بالاتر ببرد.