از غیرکاربردی و فی‌البداهه بودن خطبه‌ها تا جناحی بودن ائمه جمعه!
آیا فرصت ذی‌قیمت نماز جمعه صرفاً باید به بیان لفظی احادیث خلاصه شود؟ مگر نه این است که ائمه جمعه به عنوان یکی از «صاحبان تریبون» موظفند برای آسیب‌های اجتماعی که ریشه در بی‌تقوایی‌ها و بی‌اخلاقی‌ها دارد راهکار ارائه دهند و مردم را به «سبک زندگی دینی» دعوت کنند؟
در خصوص کارکردها و برکات نماز جمعه گفتنی‌ها بسیار است؛ نماز جمعه به عنوان یکی از یادگارهای دینی احیاء شده توسط امام خمینی (رحمه‌الله علیه)، مظهر بارز «اسلام سیاسی»، نمایشی از «قدرت اجتماعی نیروهای مذهبی و وفادار انقلاب اسلامی»، تابلویی از «عزم ملی» و سنگر «مقابله با دشمن» است که جایگاه بصیرت‌افزایی، انسان‌سازی، اخلاق‌محوری و وحدت‌گرایی آن می‌تواند دل‌ها را با یاد خدا نزدیک‌تر، مشکلات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه را حل و انقلاب را در برابر تهدید‌های دشمنان بیمه کند و اشاعه‌دهنده فرهنگ دینی و هویت انقلابی باشد.
برگزاری مطلوب نماز جمعه و تحقق کامل کارکردها و برکات آن در گرو رعایت دو موضوع «الزامات ساختاری، تدارکاتی و شکلی برپایی نماز جمعه» و «ویژگی‌های خطیب و محتوای خطبه‌های نماز جمعه» است که در این میان نقش دو نهاد «ستادهای نمازجمعه» و «شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه» تأثیرگذار و مهم است.
ستادهای نماز جمعه در سراسر کشور به عنوان نهاد متولی «صورت نماز جمعه» و شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه به عنوان نهاد مسئول «سیرت نماز جمعه» در بهبود مؤلفه‌های کمی و کیفی این فریضه الهی نقش بسزایی دارند که در این میان نقش شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه در کیفی‌سازی نمازجمعه به عنوان حصار معنوی و انقلابی كشور از تأثیرگذاری بیشتری برخوردار است.
چگونگی شکل‌گیری شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه
پس از تثبیت انقلاب اسلامی و اقامه اولین نماز جمعه در 5 مرداد 1358 به امامت مرحوم آیت الله طالقانی در تهران، به سرعت سایر شهرهای دیگر كشور نیز تقاضای تعیین امام جمعه برای مناطق خویش و برگزاری نماز جمعه كردند. از همان سال‌ها بود كه با افزایش تعداد ائمه جمعه در سراسر كشور، ضرورت وجود مركزی برای ساماندهی و پیگیری مسائل مربوط به نماز جمعه احساس می‌شد كه با ابتكار و پیشنهاد حضرت آیت الله خامنه‌ای، امام راحل چند تن از چهره‌های مورد وثوق را به تولیت امور نهاد دینی نماز جمعه تعیین نمودند. بر این اساس، دبیرخانه‌ای در قم تأسیس گشت و در تاریخ 22/12/71 به حكم مقام معظم رهبری تشكیلات مركزی ائمه جمعه وارد مرحله جدید شد و حسب الامر معظم له نه تن از شخصیت‌های روحانی با عنوان «شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه» مسئوولیت این امر را عهده‌دار گردیدند. این شورا از اوایل سال 1372 فعالیت خود را به نحو جدی شروع كرد و به جهت ارتباط بیشتر با مقام معظم رهبری، تشكیلات اداری خود را از قم -كه پیشتر دبیرخانه مركزی ائمه جمعه نامیده می‌شد- به تهران منتقل نمود.
شرح وظایف شوراى سیاستگذارى ائمه جمعه
1) تبیین و توضیح خطوط کلى و مقطعى سیاستهاى نظام که توسط مقام معظم رهبرى تعیین مىشود و هماهنگ کردن ائمه جمعه با این سیاست‌ها
2) ایجاد ارتباط ائمه جمعه سراسر کشور با مقام معظم رهبرى
3) نصب و عزل و انتقال ائمه جمعه از شهرى به شهر دیگر
4) داورى در شکایات و اختلافات
5) ارائه طرح‌ها و برنامههاى گوناگون جهت هرچه پربارتر کردن خطبههاى نماز جمعه و هرچه باشکوهتر برگزار شدن این فریضهالهى
6) سیاستگذارى در زمینه تلاشها و فعالیتهاى گوناگون ائمه جمعه و هماهنگ کردن آنان با این سیاست‌ها
7) تنظیم روابط ائمه جمعه با مسؤولان کشور بر اساس آییننامه اجرایى
8) بررسى و تصویب طرح‌هاى پیشنهادى از طرف معاونت‌ها
9) چگونگى برگزارى گردهمایىهاى استانى، سراسرى و جهانى ائمه جمعه از نظر کمى و کیفى
10) تصویب شرح وظایف معاونت‌هاى مختلف و واحدهاى تابعه شوراى سیاستگذارى ائمه جمعه
11) تعیین و تنظیم مواضع شوراى سیاستگذارى در بیانیهها
12) تصمیمگیرى درباره مسائل مالى و حقوقى ائمه جمعه
از عزل و نصب امام جمعه‌ها تا هماهنگ‌کردن خطبه‌ها با سیاست‌های نظام
آنچه براساس وظایف قانونی شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه و سوابق این شورا در گذشته، قابل توجه است دو موضوع «انتصاب‌های ائمه جمعه» و «هماهنگی و پربارکردن خطبه‌های نماز جمعه» است که هر دو مؤلفه در کیفیت خطبه‌های نماز جمعه نقش تأثیرگذاری دارد.
اینکه «امام جمعه چه کسی است؟» و «در خطبه‌ها چه گفته میشود؟» پرسش‌هایی است که جواب به آنها در میزان مشارکت، رده‌های سنی نمازگزاران و رضایت مردمی تأثیرگذار است و از سوی دیگر نیز عملکرد شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه در پاسخ به آنان نقش مستقیمی دارد؛ بنابراین شاخصه‌های «شخصیت امام جمعه» و «محتوای خطبه‌های نماز جمعه» از عواملی تأثیرگذار در آسیب‌شناسی نماز جمعه است که این دو مؤلفه در اکثر مواقع ارتباط متقابلی با یکدیگر دارند.
محتوای خطبه‌های نماز جمعه
الف) غیرکاربردی بودن خطبه‌ها!
غیرکاربردی آسیب مهمی است که خطبه‌های اول نماز جمعه که اغلب به مسائل اخلاقی، دینی و دعوت به رعایت تقوای الهی اختصاص دارد را شامل میشود و برخی از ائمه جمعه صرفاً به تکرار لفظی دعوت به تقوای الهی و قرائت احادیت و روایات در این زمینه اکتفا می‌کنند؛ اما آیا فرصت ذی‌قیمت نماز جمعه صرفاً باید به بیان لفظی احادیث خلاصه شود؟ مگر نه این است که ائمه جمعه به عنوان یکی از «صاحبان تریبون» موظفند برای آسیب‌های اجتماعی که ریشه در بی‌تقوایی‌ها و بی‌اخلاقی‌ها دارد راهکار ارائه دهند و مردم را به «سبک زندگی دینی» دعوت کنند؟
چرا فرهنگ کار جمعی در ایران ضعیف است؟ چرا در روابط اجتماعی، حقوق متقابل رعایت نمی‌شود؟ چرا در برخی مناطق، طلاق زیاد شده است؟ چرا در فرهنگ رانندگی انضباط لازم رعایت نمی‌شود؟ الزامات آپارتمان‌نشینی چیست؟ آیا رعایت میشود؟ الگوی تفریح سالم کدام است؟ آیا در معاشرت‌های روزانه همیشه به هم راست می‌گوییم؟ دروغ چقدر در جامعه رواج دارد؟ علت برخی پرخاشگری‌ها و نابردباری‌ها در روابط اجتماعی چیست؟ طراحی لباس‌ها و معماری شهرها چقدر منطقی و عقلانی است؟ آیا حقوق افراد در رسانه‌ها و در اینترنت رعایت میشود؟ علت بروز بیماری خطرناک قانون‌گریزی در برخی افراد و بعضی بخش‌ها چیست؟ چقدر وجدان کاری و انضباط اجتماعی داریم؟ توجه به کیفیت در تولیدات داخلی چقدر است؟ چرا برخی حرف‌ها و ایده‌های خوب در حد حرف و رؤیا باقی می‌ماند؟ ساعات کار مفید در دستگاه‌ها چراکم است؟ چه کنیم ریشه‌ی ربا قطع شود؟ آیا حقوق متقابل زن و شوهر و فرزندان در خانواده‌ها به طور کامل رعایت میشود؟ چرا مصرف‌گرایی برای برخی افتخار شده است؟ و چه کنیم تا زن هم کرامت و عزت خانوادگیش حفظ شود و هم بتواند وظایف اجتماعی خود را انجام دهد؟
پرسش‌های بالا بخشی از آسیب‌های اجتماعی هستند که رهبر معظم انقلاب پیش از این مطرح کرده‌اند و پاسخ به آنان‌ها در خطبه‌های نماز جمعه و توسط ائمه جمعه که خود از نخبگان و صاحب تریبون هستند جایش خالی است که ارائه راهکار برای آنان خود «دعوت کاربردی به تقوای الهی» است که موجب شکل‌گیری جامعه اسلامی در پرتو سبک زندگی دینی خواهد شد.
ب) خطبه‌های بولتن خبری!
بولتن خوانی آسیب مهم دیگری است ائمه جمعه در خطبه‌های دوم که اغلب به مسائل سیاسی داخلی و بین‌المللی اختصاص دارد، می‌توانند دچار می‌شوند؛ از آنجایی که شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه وظیفه هماهنگی و پربارنمودن خطبه‌های نماز جمعه در راستای سیاست‌های نظام را برعهده دارند، هر هفته مسائل مهم و مورد توجه را برای ائمه جمعه به صورت خبرنامه ارسال می‌کنند. این اقدام شورای سیاست‌گذاری اگرچه قابل دفاع و مطلوب است اما الزام آور نیست و اختیار انتخاب و بهره‌برداری با خود ائمه جمعه می‌باشد اما متأسفانه برخی از ائمه جمعه صرفاً به بیان آن مسائل و با ادبیات مشترک اقدام می‌کنند که نه تنها خود تحلیلی بر آن اضافه نمی‌کنند بلکه ناخواسته خطبه‌های نماز جمعه را متهم به «دستوری» و «حکومتی» بودن می‌کنند.
ج) خطبه‌های بدون مطالعه و فی‌البداهه!
یکی از آسیب‌های مهم دیگر خطبه‌های نماز جمعه ناشی از عدم مطالعه کافی ائمه جمعه است؛ موضوعی که متأسفانه برخی از ائمه جمعه به دلیل مشغله کاری، مسئولیت‌های حوزوی و تعدد مشاغل به آن مبتلا هستند و خطبه‌ها را به یک سخنرانی سطحی، تکراری و بیان بدیهیات و فی‌البداهه تبدیل کرده است. با توجه به بالا رفتن سطح آگاهی جامعه و گسترش ارتباطی فضای مجازی و فراگیر شدن اطلاعات و تحلیل‌ها مطالعه عمیق و جدی لازمه یک خطبه عالمانه و کاربردی خواهد بود. مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند: «واقعاً جا دارد که یک خطبه‌ی روز جمعه، هفت، هشت ساعت مطالعه پشت سر خودش داشته باشد. اگر ما بتوانیم این مهم را تأمین کنیم، احساس میشود که یک کلاس عمومی سراسری برای عامه‌ی مردم خواهیم داشت، و این چیزی است که قطعاً انقلاب را پیش خواهد برد. بنابراین، بایستی هم ارتباط و اتصال آقایان روزبه‌روز مستحکمتر بشود، و هم آنچه که به مردم داده میشود، روزبه‌روز سطحش بالاتر رود.»
شخصیت امام جمعه
بی‌شک علم و تقوا، عدالت و اخلاق اسلامی از ویژگی‌های فقهی ائمه جمعه است که فقدان هر یک در صلاحیت فرد خدشه وارد می‌کند اما «وابستگی به احزاب و گروه‌های سیاسی» و «انحرافات زندگی شخصی» دو آفت احتمالی ائمه جمعه است که نقش مستقیمی در کیفیت نماز جمعه ایفا می‌کند.
الف) وابستگی به احزاب و گروه‌های سیاسی
اگرچه از لحاظ قانون ائمه جمعه از عضویت در احزاب و گروه‌های سیاسی و حمایت از کاندیدای خاص در انتخابات‌ها منع نشده‌اند اما امام جمعه‌ای که سطح خود را تنزل دهد و صراحتاً در انتخابات‌ها هوادار نامزد مشخصی باشد و در میتینگ‌ها و جلسات انتخاباتی شرکت و سخنرانی کند و یا حتی صرفاً لیدر معنوی آنان باشد، خواه یا ناخواه از میزان جامعیت آن در بین نمازگزاران کاسته میشود و ندای وحدت وی در خطبه‌های نماز جمعه گیرا نخواهد بود و خطبه‌های وی برچسب حزبی و جناحی خواهد خورد و این با کارکردها و برکات نمازجمعه در تضاد است.
ب) انحرافات زندگی شخصی
حفظ وجهه‌ی معنوی امام جمعه‌ها یکی از الزاماتی است که رعایت آن در وهله اول برعهده خود امامان جمعه است؛ عدم ورود به فعالیت‌های اقتصادی، مراقبت از خانواده و اعضای دفتر، نظارت بر منصوبین، ساده‌زیستی و پرهیز از تجملات از موضوعاتی است که در پذیرش امامان جمعه در نگاه مردمی تأثیر بسزایی دارد و سهل‌انگاری در هر مورد می‌تواند در اقبال عمومی به نماز جمعه‌ها تأثیرگذار باشد.