استقبال فرانسوی‌ها از «لیقا» و «چوغان» اردبیل +تصاویر
خانه‌های قدیمی اردبیل دهه‌ها با مواد شوینده گیاهی وطبیعی برق می‌زد،این یادگار اجدادی امروزه درحالی روبه فراموشی است که اروپایی‌ها آن را کشف کرده و در مصنوعات بهداشتی استفاده می‌کنند.
کمی دقیق‌تر شویم. پرسیدن این سؤال خالی از لطف نیست که اگر زمانی شامپو و پودر لباس‌شویی تولید نمی‌شده مردم از چه شوینده‌هایی استفاده می‌کردند؟
بررسی میدانی نشان می‌دهد در خود شهر اردبیل نه تنها سابقه طولانی در استفاده از شوینده‌های گیاهی وجود دارد بلکه اهمیت این شوینده‌ها با وجود غفلت خود شهروندان در کشورهای آن ور آبی بیشتر کشف شده است.
توجه اردبیلی‌ها به پاکی و پاکیزگی فردی
اردبیل به شهر حمام‌های تاریخی معروف است. تقریباً در هر محله قدیمی این شهر یک حمام وجود دارد که برخی عمومی، برخی خصوصی و برخی محله‌ای است.
اغلب حمام‌های تاریخی اردبیل در زمان صفویه تا قاجار رونق گرفته و برخی به لحاظ معماری و تزئینات ممتاز در سطح کشور است.
در گذشته که در منازل حمام نبود، هر هفته روزی به عنوان روز حمام تعریف می‌شد و تمامی اعضای خانواده از کوچک تا بزرگ به حمام‌های عمومی می‌رفتند.
مراحل شست‌وشو و مواد شوینده استفاده شده به مانند امروز نبوده و گاهی حمام کردن نیمی از روز را به خود اختصاص می‌داد.
بانوی مسن اردبیلی با یادآوری آن ایام گفت: دختران با مادر و پسران با پدر وسایل و البسه خود را آماده کرده و صبح زود به حمام می‌رفتند.
پوراندخت سپاسی تصریح کرد: گاهی حمام کردن تا ظهر به طول می‌انجامید تا بعد از یک هفته با پاکیزگی کامل فرد از حمام خارج شود.
شامپوی زنان گل سرشوی بود
وی به یاد دارد که قبل از آمدن شامپو به بازار زنان برای شست‌وشو از گل سرشوی استفاده می‌کردند. به گفته سپاسی گل سرشوی در آب حل می‌شد و آب آن بر روی سر ریخته می‌شد که موها را نرم می‌کرد و حتی مانع از ریزش مو بود.
سپاسی افزود: گل سرشو می‌توانست چربی مو را از بین ببرد و در گذشته مشکلی به نام ریزش مو در هیچ بانویی دیده نمی‌شد؛ بطوریکه خیلی از زنان موهای بلند و پرپشت داشتند و حجم موها به حدی زیاد بود که برای راحتی و انجام کارهای روزانه موها را می‌بافتند.
امروز اما از گل سرشوی خبری نیست. این گل که از شهرستان خلخال به اردبیل آمده و در بازار به فروش می‌رسد فقط در بازار تاریخی اردبیل و عطاری‌ها مشاهده می‌شود.
گل سرشوی که در زبان آذری «گیل» گفته می‌شود از اعماق خاک خارج شده و ماندگاری تا ۱۰۰ سال دارد.
این تعبیری است که صادق فروشنده شوینده‌های قدیمی از این ماده شوینده دارد. وی گل سرشوی را یکی از محصولات پرفروش خود نه برای اردبیلی‌ها بلکه برای گردشگران و مسافران می‌داند.
وی که در بازار تاریخی اردبیل مغازه دارد، گفت: کیلوکیلو از گیل خریداری شده و در تهران به چهار برابر قیمت به فروش می‌رسانند؛ برخی از مشتریان حتی آن را صادر می‌کنند و در فرانسه از آن استقبال شده است.
سرنوشت تولیدات کمیاب که از خاک زرخیز این منطقه حاصل شده بعد از خروج از استان مشخص نیست. اما زمانی که به فروشگاه مواد شوینده شیمیایی سر می‌زنیم تا حدودی مشخص می‌شود که چرا خارجی‌ها به این مواد استقبال نشان می‌دهند.
یکی دیگر از فروشندگان مواد شوینده گفت: امروز اغلب مواد شوینده به سمت استفاده از مواد اولیه گیاهی رفته و حتی خود را با این مواد تبلیغ می‌کند.
«دومشگه» تمامی لکه‌های پوست را می‌گیرد
رضا محمدی تصریح کرد: به عنوان مثال دومشگه که در گذشته برای شست‌وشو استفاده می‌شد امروز با موادی دیگر مخلوط شده و به عنوان کرم پاک‌کننده صورت با قیمت گزاف به فروش می‌رسد.
دومشگه چنان که تعبیر آن رفت با ترکیب چربی حیوانی و پارافین در گذشته برای از بین بردن چربی زاید روی پوست استفاده می‌شد.
در اردبیل «ساری دومشگه» از شهرت ویژه برخوردار بود و به مراتب از مشابه سفیدرنگ امروزی که در شهرهای دیگر تولید شده و به اردبیل می‌آید، نرم‌تر بود.
در اردبیل نوع خاصی از کیسه استفاده می‌شد که نام آن «حاجی منه باخ» بود به گفته آقاصادق کسانی که در اردبیل ساری دومشگه تولید می‌کردند، فوت شده‌اند و امروز دومشگه های اردبیل از شهرهای دیگر تأمین می‌شود و بیشتر شکل صنعتی به خود گرفته است.
دومشگه اغلب بر روی کیسه های مخصوصی مالیده شده بر روی صورت و پوست بدن کشیده می‌شد.
در حمام‌های قدیمی شهر اردبیل اشخاصی صرفاً مسئول کیسه کشیدن به مشتریان حمام بودند و با اصطلاح «دل له» یا همان دلاک ماساژ و کیسه کشیدن را بر عهده داشتند.
در اردبیل نوع خاصی از کیسه استفاده می‌شد که نام آن «حاجی منه باخ» بود. به تعبیر یکی از شهروندان اردبیلی این نام به دلیل پارچه مخصوصی است که در دوخت کیسه استفاده می‌شده است.
همچنین احد صمدی یکی از فروشندگان بازار تاریخی اردبیل گفت: این کیسه با پارچه خاص و نوع دوخت خاصی آماده می‌شد که می‌توانست در حین نرمیت زبر بوده و زمانی که روی پوست کشیده می‌شد چربی زاید آن را از بین می‌برد.
در گذشته که به دلیل نبود حمام در منازل یک روز از هفته به حمام کردن اختصاص می‌یافت، در همان روز کیسه کشیدن حتماً انجام می‌شد و بخش مهمی از نظافت فردی محسوب می‌شد.
صادق فروشنده مواد شوینده گیاهی در رابطه با این کیسه گفت: پارچه این کیسه از ژاپن می‌آمد و پارچه مخصوصی است که گل‌دار یا ساده بوده و سطح آن براق است.
اما در کنار تعبیری که از نام‌گذاری این کیسه می‌شود، شاید بتوان این نام‌گذاری یعنی «حاجی به من نگاه کن» را به خاصیت پاک‌کنندگی این کیسه نسبت داد.
برای استحمام از سنگ معدنی خاصی که از شهر قزوین به اردبیل می‌آمده و تقریباً در همه جای ایران شهرت دارد نیز استفاده می‌شد.
سنگ پای قزوین بیشتر برای ماساژ کف پا و سابیدن پوست مای زاید آن به کار می‌رفت.
«کول» در نقش مایع ظرف‌شویی بود
بانوان کدبانوی اردبیلی نه تنها در گذشته مایع ظرف‌شویی که امروز معمولی‌ترین و در دسترس ترین ماده محسوب می‌شود، در اختیار نداشتند بلکه شیوه مای مختلف برای پاک کردن و شست‌وشوی ظروف استفاده می‌شد.
برای پاک کردن شیشه به جای شیشه پاک کن از دستمال و آب گرم و سرد استفاده می شد و بانوان دستمال های مخصوص گردگیری «توز دستمالی» که از نوع نخی و جاذب آب بود را از سایر دستمال ها جدا می کردند.
به تعبیر یکی از فروشندگان مواد شوینده گیاهی بازار تاریخی اردبیل در گذشته از کول یا خاکستر برای شست‌وشو و چربی زدایی ظروف استفاده می‌کردند.
احمدی گفت: در گذشته مایع ظرف‌شویی در کار نبود. در اغلب خانه‌ها تنور برای پخت‌وپز دایر بود و وقتی که «کرمه» یا فضولات حیوانی خشک شده در تنور برای پخت‌وپز استفاده می‌شد خاکستر آن به عنوان ماده ضد عفونی کننده و چربی زدا برای شست‌وشوی ظروف به کار می‌رفت.
وی افزود: امروز شیوه زندگی تغییر یافته و بی‌شک کسی از این مواد استفاده نمی‌کند اما در گذشته تمامی مایحتاج از مواد طبیعی و گیاهی پیرامون حاصل می‌شد.
بطوریکه برای شست‌وشوی البسه نیز از صابون های مراغه که با چربی حیوانی تولید می‌شد، استفاده می‌کردند.
چوغان یک متر در زمین ریشه دارد
درعین‌حال که از شانه چوبی و استخوانی برای شانه کردن مو استفاده می‌شده و برخی بانوان از صابون زیتونی که با چربی گیاهی تولید می‌شد، برای شست‌وشو استفاده می‌کردند، جهت شست‌وشوی لباس و فرش و ... از صابون مراغه استفاده می‌کردند.
یکی از کارگران کار منزل به یاد دارد که صابون مراغه را در تشت آب داغ حل می‌کردند و بعد با کمک آن تمامی سطوح، دیوارها، ظروف، البسه و حتی فرش شسته می‌شد.
وی افزود: در حال حاضر نیز با وجود تأکید برخی مشتریان به استفاده از مواد شوینده شیمیایی از این شیوه برای شست‌وشو استفاده می‌کنم و نتایج آن مشتریانم را متحیر می‌کند.
صابون مراغه در سه رنگ سفید، زرد و سیاه تولید می‌شود. به تعبیر آقاصادق فروشنده مواد شوینده گیاهی تفاوت این سه نوع در چربی مصرف شده است و به لحاظ خاصیت تفاوت چندانی ندارند.
اما یکی دیگر از فروشندگان معتقد است صابون زرد برای شست‌وشوی سر و بدن و صابون مای سیاه و سفید برای البسه استفاده می‌شود.
چوغان گیاه خودرویی است که در منطقه سردابه اردبیل رشد می‌کند و محلی‌ها آن را جمع‌آوری کرده و خشک می‌کنند رستمی گفت: علاوه بر این شوینده‌های قدیمی «لیقا» و «چوغان» است که در حال حاضر نیز به فروش می‌رسد.
وی افزود: چوغان گیاه خودرویی است که در منطقه سردابه اردبیل رشد می‌کند و محلی‌ها آن را جمع‌آوری کرده و خشک می‌کنند. با حل کردن کمی از آن در آب به مانند پودر لباس‌شویی کف می‌کند و می‌توانید البسه را بشویید.
آقاصادق نیز در خصوص چوغان گفت: این گیاه بیش از یک متر در زمین ریشه دارد و در مناطق جنگلی به صورت خودرو رشد می‌کند.
وی تأکید کرد: جمع‌آوری این گیاه به دلیل ریشه عمیق کار سختی است اما در گذشته جزو اصلی‌ترین مواد شوینده به حساب می‌آمد و حتی برای شست‌وشوی موی سر نیز استفاده می‌شد.
«کول چهارشنبه سی» با رنگ و بوی صنعتی
امروز در خانه اردبیلی‌ها خبری از این مواد شوینده نیست. در کتاب «فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیل» نوشته موسی اصغر زاده به رسم پیشوازی از عید اشاره شده است.
در این کتاب نویسنده نوشته است: «دومین چهارشنبه اسفند ماه را «کول چرشنبه» یا چهارشنبه خاکستر می‌گفتند و در این هفته خانه را که در عرضه سه چهار ماه در اثر دایر بودن کرسی و آتش دودی و خاکستری شده تمیز می‌کردند.»
امروز اما مراسم خانه‌تکانی در اردبیل به رنگ و بوی شوینده‌های صنعتی آغشته شده و بسیاری از مزایایی شوینده‌های گیاهی فراموش شده است. مزایایی که خارجی‌ها آن را کشف کرده‌اند و بیش از خود ما بهره می‌برند.