۶ نکته مهم درباره نفقه که زوج‌های جوان باید بدانند

سرویس سبک زندگی فردا؛ مرجان رضازاده: تشکیل بنیان مستحکمی مثل خانواده اثرات مخصوص به خود را دارد. از گذشته همواره مرد در زندگی زناشویی نقش حمایتی و وظیفه ی تأمین مالی خانواده را بر عهده دارد. می خواهیم در مورد قواعد و مبانی یکی از حقوق مهم مالی در زندگی زناشویی صحبت کنیم.

۱. وظیفه تامین مالی خانواده با مرد است

بر اساس ماده‌ٔ ۱۱۰۵ قانون مدنی ریاست بر خانواده از خصایص شوهر است. ادارهٔ خانواده با مرد است و در اصطلاح حقوق، این یک قاعده‌ٔ امری است که با توافق افراد قابل تغییر نیست. ریاست بر خانواده اثراتی دارد که یکی از آن‌ها تأمین مالی اعضای خانواده اعم از زن و فرزندان است.

۲. نفقه چیست؟

نفقه موارد روشن و مشخصی در نظام حقوقی دارد. نفقه عبارت است از همه‌ٔ نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت به احتیاج به واسطه‌ٔ نقصان یا مرض. بنابراین بر اساس قانون نفقه به موارد مشخصی تعلق می‌گیرد و فردِ مستحقِ نفقه در این موارد امکان مطالبه دارد. هر گاه قانونگذار در مواد قانونی از عباراتی مانند «از قبیل» استفاده می‌کند باید بدانیم که تمام موارد مشابه مذکور در ماده را در بر می‌گیرد و قانونگذار قصد منحصر کردن به موارد مذکور را ندارد.

۳. در این شرایط زن مستحق دریافت نفقه است

وقوع عقد نکاح باعث جاری شدن آثار مختلفی می‌شود. بر اساس ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی به محض وقوع ازدواج به نحو صحیح رابطه‌ٔ زوجیت و حقوق و تکالیف زوجین در برابر هم برقرار می‌شود. صرف وقوع عقد برای استحقاق نفقه کافیست. لزومی ندارد که زوجین زندگی مشترک خود را آغاز کرده باشند. حتی اگر مانند حالت مرسوم، زوجه در منزل پدر سکونت داشته باشد و به اصطلاح در دوران عقد باشد، استحقاق دریافت نفقه دارد. نفقه در نکاح دائم بر عهده‌ٔ شوهر مستقر می‌شود. نکاح موقت نفقه ندارد مگر اینکه شرط کرده باشند یا در هنگام عقد هر دو طرف نزد خود، بنا را بر پرداخت نفقه گذاشته باشند ولو شرط نشود.

همانطور که در قانون ذکر شده، زن و شوهر مکلفند با یکدیگر حسن معاشرت داشته باشند. فضای زندگی زناشویی باید به نحوی باشد که طرفین با رضایت در کنار هم زندگی کنند. قانون زن را در مواردی که از ادای وظایف خود امتناع کند، مستحق نفقه نمی‌داند. همانطور که مرد در فضای خانواده وظایفی دارد، زن هم وظایفی از قبیل تمکین از شوهر را بر عهده دارد که اگر از این وظایف تخطی کند در مقابل از حق نفقه محروم خواهد شد. یکی از تکالیف زن زندگی در مسکن شوهر است. اما گاهی این امر برای زن خوف ضرر بدنی، مالی یا شرافتی دارد. در این موارد زن می‌تواند مسکن جداگانه اختیار کند و تا زمانی که امکان برگشت زن به مسکن شوهر وجود نداشته باشد شوهر موظف به پرداخت نفقه است.

یکی از مصادیق تمکین زن، اطاعت از همسر در تمتع جنسی است، اطاعت نکردن از شوهر در این مورد مصداق عدم تمکین (نشوز) است. و باعث می‌شود که حق زن بر مطالبه‌ٔ نفقه از بین برود. اما قانونگذار در ماده ۱۱۲۷ قانون مدنی به زن این اجازه را داده که اگر بعد از نکاح، شوهر به یکی از امراض مقاربتی مبتلا شود، از نزدیکی با او امتناع کند و همچنان مستحق دریافت نفقه باشد.

۴. اگر شوهر از پرداخت نفقه خودداری کند، چه اتفاقی می‌افتد؟

در مواردی که مرد بدون دلیل موجهی از تأمین نفقه‌ٔ زن خودداری کند، قانون به زن حق مطالبه از مراجع صالح را داده است. در این موارد با مراجعه‌ٔ زن به دادگاه، میزان نفقه توسط دادگاه تعیین و شوهر به پرداخت آن محکوم می‌شود.

اگر شوهر از پرداخت نفقه خودداری کند و امکان اجبار او از طریق حکم دادگاه هم نباشد، قانون این امر را دلیلی برای تقاضای طلاق زن دانسته است. حتی اگر شوهر راضی به طلاق نباشد دادگاه او را مجبور به طلاق می‌کند. نکته‌ای که اهمیت دارد این است که مرد وظیفه‌ٔ تأمین همسر را دارد. بنابراین توان مالی مرد ملاک نیست. اگر چه مرد توان پرداخت مهریه را نداشته باشد باز هم از نظر قانون عذر محسوب نمی‌شود و در هر حال موظف به پرداخت مهریه است و اگر آن را نپردازد حق طلاق برای زن مستقر می‌شود. شاغل بود زن و عدم نیاز او به نفقه این حق قانونی را از او سلب نمی‌کند. جز در خصوص مهریه و نفقه، زوجین در امور مالی خود مستقل هستند.

در قانون مجازات اسلامی ترک پرداخت نفقه از سوی مردی که با وجود توان مالی از پرداخت آن امتناع می‌کند، جرم انگاری شده. بر اساس ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی، «هر كس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمكین ندهد، یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع نماید، دادگاه او را از سه ماه و یك‌روز تا پنج ماه حبس محكوم می‌نماید» بنابراین امکان پیگیری کیفریِ عدم پرداخت نفقه هم وجود دارد.

۵. طبق قانون تهیه جهیزیه جزئی از نفقه است

برخلاف آنچه در عرف می‌بینیم، بر اساس ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی تهیه‌ٔ اثاث منزل بر عهده‌ٔ همسر و جزئی از نفقه است. اما امروزه در عمل تأمین این مورد بر عهده‌ٔ زن و خانواده‌اش قرار دارد. اما با توجه به قانون چنین الزامی برای زن وجود ندارد و مرد در این خصوص موظف است. لوازمی که مرد به عنوان نفقه تهیه می‌کند اگر از اموالی باشد که با استفاده از آن عین مال باقی می‌ماند (اموال غیرمصرفی)، مثل مسکن و لوازم منزل، مالکیت آن‌ها به زن منتقل نمی‌شود و در ملکیت شوهر است. اما اگر از اموالی باشد که با استفاده از آن عین مال از بین می‌رود (اموال مصرفی)، به ملکیت زن در می‌آید.

۶. پرداخت نفقه در حالت انحلال زوجیت به چه صورتی است؟

ازدواج به سبب‌های مختلفی مثل طلاق و فسخ و وفات منحل می‌شود. طلاق انواع مختلفی دارد که یکی از آن‌ها رجعی است. یعنی حالتی که در مدت عده، امکان رجوع به رابطه‌ٔ زوجیت وجود دارد. در چنین طلاقی نفقه‌ٔ زن در مدت عده همچنان بر عهده‌ٔ شوهر است. البته اگر طلاق به دلیل عدم تمکین زن که در اصطلاح نشوز نام دارد واقع شده باشد، نفقه بر عهده‌ٔ مرد مستقر نیست. نوع دیگر، طلاقِ بائن است. در طلاق بائن امکان رجوع در مدت عده وجود ندارد. در این حالت و در حالتی که نکاح به سبب‌های مقرر در قانون فسخ شده باشد، نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد. مگر اینکه زن باردار باشد که تا زمان وضع حمل مستحق نفقه خواهد بود.

اگر رابطه‌ٔ زوجیت به دلیل وفات مرد منحل شده باشد، در مدت عده‌ٔ وفات هرگاه زن مخارج زندگی‌اش را مطالبه کند نزدیکان شوهر که باید نفقه را بپردازند، پرداخت مخارج زندگی زن را بر عهده دارند و در صورت عدم پرداخت، از اموال آنان تأمین خواهد شد.

در بسیاری از موارد با یک مطالعه‌ٔ ساده می‌توان از وقوع درگیری‌ها و بحث‌های خانوادگی در خصوص مسائل مالی جلوگیری کرد. آگاهی زنان و مردان به مسائل حقوقی زندگی زناشویی، یک نیاز است که اگر به موقع و با بهره‌گیری از منابع موثق تأمین شود، باعث هر چه بهتر شدن روابط زوجین می شود.