جای خالی کشاورزی شهری در آپارتمان‌ها

خبرگزاری فارس: کشاورزی شهری از جمله مباحثی است که در راستای استفاده از فضاهای شهری برای توسعه کشاورزی و تامین امنیت غذایی جوامع از دو دهه پیش در کشورهای دنیا مطرح شده است. موضوعی که طی 5 سال اخیر در حد ترجمه واژه Urban Agriculture ( کشاورزی شهری) وارد متون کشاورزی شده است. از مزایای این نوع کشاورزی می‌توان استفاده از باقی مانده آلی مواد غذایی در آپارتمان‌ها تبدیل آن به کمپوست و استفاده از آب خاکستری و یا همان پساب تصفیه شده برای تولید مواد غذایی در محیط‌های آپارتمانی یا کشاورزی افقی استفاده کرد. به همت بسیج جامعه مهندسی کشاورزی، میزگردی را تحت عنوان «کشاورزی شهری» با حضور هسته مرکزی تشکیل شده در بسیج مهندسین کشاورزی برگزار کرد، تا مزایا و چالش‌های احتمالی کشاورزی شهری را مورد بررسی قرار دهد. دو تن از اعضای هیأت علمی دکتر امید نوری عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی (متخصص باغبانی شهری و فضای سبز) و دکتر محمدعلی گلستانی عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شرکت کردند. ابتدا بفرمایید مفهوم کشاورزی شهری چیست؟ نوری: قبل از آنکه کشاورزی شهری را تعریف کنم باید گفت: براساس پژوهش‌هایی که در دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی معتبر دنیا انجام شده است، امروزه تمامی متخصصان کشاورزی متوجه تهدید تغییرات اقلیم و آب و هوایی، برای کشاورزی و امنیت غذایی هستند، ولی اکثر افراد از یکی دیگر از تهدیدهای بالقوه کشاورزی (که در واقع پایه و اساس کشاورزی است)، یعنی گسترش شهرها و بلعیده شدن زمین­های مناسب کشاورزی توسط آنها، غافل هستند. شهرها به صورت افسار گسیخته و با سرعت غیرقابل تصور در حال توسعه هستند، تا جایی که زمین‌های حاشیه شهرها به ویژه زمین‌های کشاورزی در حال از بین رفتن است، تا جایی که براساس بررسی‌­ها، برآوردها نشان می‌دهد، تا سال 2030 فضای شهری به سه برابر فضای موجود افزایش می‌یابد که با این اتفاق عملا آن بخش از زمین‌هایی که ظرفیت فعالیت کشاورزی را دارند از بین می‌روند. در عین حال پیش‌­بینی می ­شود که 40-30 درصد زمین ‌های کشاورزی به دلیل گسترش شهرها از بین خواهند رفت که این تخریب در قاره آسیا تا 80درصد هم برآورد شده است. مهمترین شاخصی که کشاورزی شهری را از کشاورزی رایج (روستایی) متمایز می‌کند آن است که این نوع کشاورزی با اقتصاد و محیط زیست شهری یکپارچه می‌شود و به نوعی تعامل برقرار می‌کند و تفاوت آن با کشاورزی رایج آن است که از فضاهای داخل شهری که بلااستفاده مانده مانند پشت‌بام‌ها، دیوارها، فضای داخل خانه و آپارتمان، سوله‌های بلااستفاده، فضاهای عمومی و نیمه عمومی (مثل دانشگاه­ها و مدارس) و بوستان­ها استفاده می‌شود. کشاورزی عمودی یکی از روش­های کشاورزی شهری است، تا جایی که اکنون شاهد ساخت برج­هایی در نقط مختلف دنیا (مثل برج سنجاقک در نیویورک آمریکا) هستیم که در این برج­ها محصولات کشاورزی با روش‌های نوین کشت و تولید می‌شوند. این نوع کشاورزی چه مزیت‌هایی دارد که بخواهیم آن را ترویج دهیم؟ نوری: این مزیت‌ها را باید به چند شاخه تقسیم‌بندی کنیم اولین مزیت آن بحث اشتغال در داخل شهرها است تا حدی که زنجیره تولید غذا در داخل محیط‌های شهری شکل می‌گیرد. به عنوان مثال؛ عمده مواد غذایی شهر لندن با طی مسافت 1500 کیلومتر می‌رسد که صرف انرژی زیاد، هزینه حمل و نقل و آلوده شدن محیط زیست را در پی دارد و اکنون کشورهایی همچون هند، ‌سنگاپور، چین برج‌های کشاورزی‌­ای ساخته‌اند که نه تنها انرژی از بیرون نمی‌گیرد بلکه انرژی هم تولید می‌­کنند و با مواد بوم‌­سازگار ساخته شده‌­اند. یکی از ایراداتی که به این نوع کشاورزی وارد می‌کنند این است که باید به جای نور خورشید از لامپ‌های مخصوص استفاده کرد، در صورتی که انرژی این لامپ‌ها نیز از خود ساختمان قابل تامین است و اکنون که ما این بحث‌ها را مطرح می‌کنیم به ما می‌گویند: انرژی این گونه کشاورزی چطور در داخل ساختمان تامین می‌شود؟ در حالی که امروزه به تمام این چالش‌ها پاسخ داده شده است. مزیت دیگر این نوع کشاورزی آن است که بسیاری از افراد که در آپارتمان‌ها زندگی می‌کنند، می‌­توانند از کوچکترین فضاهایی ساختمان (حتی یک متر مربع)، با روش‌های نوین کشاورزی محصول تولید کنند. نوری با اشاره به اینکه در سال 2050 جمعیت کره زمین به 9 میلیارد نفر خواهد رسید، گفت: ما با یک دستگاه انکوباتور کوچک یا کمپوست کننده کوچک می‌توانیم پسماندهای آلی خانگی مثل پوست میوه را تبدیل به خاک سبک و عاری از آلاینده‌ها کنیم یا با یکسری از فرایندها از پساب (آب خاکستری) برای آبیاری آنها استفاده نماییم. حتی انجام این کار با سیستم­های آبکشت (هیدروپونیک) و هواکشت (آئروپونیک؛ روشی که همین اکنون ناسا برای تولید میوه و گیاهان تازه فضانوردان مورد استفاده قرار می‌دهد) امکا­پذیر است. پشت‌بام‌ها و استفاده از فضای آن برای تولید محصولات کشاورزی (در قالب باغ بام یا بام سبز) یکی دیگر از مواردی است که در کشاورزی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد و ما موضوعی را در شهرداری با عنوان شاخص سبز ساختمان پیگیری کردیم که قرار بود به عنوان یکی از پیش‌شرط‌های صدور پروانه مطرح شود. شرکت‌هایی که اکنون در حوزه فضای سبز پشت‌بام‌ها (روف گاردن) فعالیت می‌کنند؛ 95-90 درصد آنها ذهنیتی از نحوه رشد گیاه یا انتخاب گیاهان مناسب برای این فضاها ندارند. تا جایی که اغلب شاهدیم؛ در این فضاها گاهی گیاه مناسب انتخاب شده اما جانمایی آن خوب نبوده و یا بالعکس. بزرگترین چالش کشاورزی شهری را چه می‌دانید؟ نوری: از آنجایی که کشاورزی شهری در ایران نهادینه نشده است باید ابتدا از محیط‌های کوچک شروع کنیم که در این راستا سوله‌­ها و برج‌ها بهترین مکان هستند که در کنار آن بخش بزرگی از فارغ‌التحصیلان بخش کشاورزی را که اکنون به بحران تبدیل شده‌اند، را جذب کنیم. همچنین بزرگترین چالش این بخش نداشتن پژوهش‌های کاربردی که در فرهنگ پذیرش،‌ نحوه آموزش است. چرا که اگر فرهنگ کشاورزی شهر بد جا بیفتد در آینده با معضلاتی از جمله: استفاده از آب شهری (آب شرب) برای کشاورزی خانگی مواجه خواهیم شد. در عین حال پذیرش اجتماعی، آموزش و قوانین مخصوص این کار در درون شهر را نداشته‌ایم که باید به مرور ایجاد شود و گرنه به سرعت این نوع از کشاورزی از بین خواهد رفت. با توجه به گران‌ قیمت بودن زمین در پایتخت و اینکه برخی مناطق شهرداری علاقه‌ای به ایجاد فضای سبز به همین سبب ندارند کشاورزی شهری در مکان‌هایی همچون پشت بام و استفاده از محیط های آپارتمانی چقدر می‌تواند مفید واقع شود. نوری: در برخی موارد نیاز به ورود حاکمیت است ابتدا باید دید اگر کشاورزی شهری را رونق دهیم در چه جاهایی می‌توان از منافع آن استفاده کرد. با یک برآورد سرانگشتی می‌توان قیمت تمام شده محصولات کشاورزی را برآورد کرد و در عین حال این را هم در نظر گرفت که در مواقع خاص مانند جنگ،‌ سیل و زلزله که راه ارتباطی شهرها با یکدیگر قطع می‌شود، باید مواد غذایی مورد نیاز به صورت محلی و توسط افراد هم شهر تولید و تامین شود. اتفاقی که در جنگ جهانی دوم افتاد و بعضی از کشورها 50 درصد نیاز غذایی خود را به صورت کشاورزی شهری تامین کردند. چه راهکارهایی برای رسیدن به اهداف پیاده‌سازی کشاورزی شهری دارید؟ محمدرضا گلستانی: امیدوارم تمام کارها با مطالعه و مدیریت شده در همه بخش‌ها صورت بگیرد چرا که در بخش فضای سبز شهری بحث غذا کمتر مطرح است و بیشتر بحث سلامت روان و زیباسازی محیط که به گونه‌ای اصلاح زیست محیطی هم در آن دیده شده باید کاربردی شود. چرا که اکنون ثابت شده که گیاهان از خود موادی تولید می‌کنند که احیاکننده و درمان‌کننده هستند. طبق مطالعات در شهرهای پرجمعیت هزاران اکسیدکننده وارد بدن می‌شود که با خوردن میوه‌ها و استفاده از فضای سبز از بین می‌رود و اگر دقت کرده‌ باشید عمر افرادی که در شهرها زندگی می‌کنند، کوتاه‌تر از عمر روستاییان است. به عنوان مثال از قدیم می‌گفتند اگر زیر درخت بید بخوابید سرحال تر می‌شوید و بر ای نخستین بار ایرانی‌ها بودن که عصاره درخت بید را که ا کنون به عنوان پماد سالیسیلات بوده استفاده می‌کردند. وی با اشاره به اینکه در پروژه‌های عمرانی و ساختمانی اکنون بخش کشاورزی شهری در حال حذف شدن است افزود: در حالی که فضای سبز کشاورزی آنتی‌اکسیدانی فراهم می‌کند تا سموم موجود در فضا و محیط از بدن دفع شود. در حالی که در همه جای دنیا به فضای سبز شهری از کانال توسعه پایدار می‌کند که مقام معظم رهبری هم در اقتصاد مقاومتی به آن اشاره کردند. وی با انتقاد از اینکه در برخی از پروژه‌های شهری بدون توجه به اقلیم، خاک و نوع گیاه پروژه‌های فضای سبز اجرا می‌شود خاطرنشان کرد: وقتی می‌خواهیم پروژه‌های سبز فضای شهری را ایجاد کنیم باید ابتدا اقلیم مورد بررسی قرار گیرد، چرا که اگر درخت‌های که به نور زیاد نیاز دارند، در سایه کاشته شود یا آلرژی‌زا باشند با مشکل مواجه خواهیم شد که نمونه آن کشت درختان نارون که گرده‌افشانی دارند، در سطح شهر است. که متاسفانه مطالعاتی در این زمینه نداریم. مهمتر آنکه برای کشت یک گیاه باید مطالعات 23 گانه روی آن انجام شود که یکی از آنها ایجاد نکردن آفات و بیماری‌ها است، چرا که اگر گیاهی در فضای شهری کشت شود که مربوط به اقلیم ما نباشد به راحتی بیمار شده و بر اثر آفات از بین می‌رود. طبق مطالعات جغرافیایی ما در نوار 45 درجه با زاویه تابش خاص هستیم و مبلمان فضای شهری را باید به گونه‌ای طراحی کنیم که در زمستان از آفتاب استفاده کرده و تابستان در سایه باشد که در همه جای دنیا این مطالعه انجام می‌شود، ولی ما برعکس عمل می‌کنیم. گلستانی این را هم گفت که گاهی شاهدیم که از درختان همیشه سبز مانند کاج در بافت فضای شهری استفاده می‌شود، در حالی که طبق فرمول نباید بیش از 25 درصد فضای سبز شهری از این نوع گیاهان باشد، چرا که خود سبب به هم ریختن اکوسیستم شهری است به عنوان مثال در زمستان برف و یخ زیر این درختان آب نشده و موجب یخ ‌زدگی معابر می‌شود. عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی به این نکته اشاره کرد که متاسفانه همواره به دنبال طر‌ح‌های زود بازده هستیم، در حالی که بعضی طرح‌های تحقیقاتی زمان‌بر است و نمی‌توان الگوهای خارجی را بدون توجه به فاکتورهایی همچون آب و هوا، اقلیم و خاک دقیقا در کشور اجرا کرد. نمونه آن اجرای چمن در یکی از شهرها بود که دقیقا الگوی کشت و نمونه آن را از فنلاند برگفته بودند، غافل از اینکه این چمن 8 ماه از سال به شکل گِلی است، چرا که با آب و هوای ما سازگار نیست. وضعیت کشاورزی شهری در سایر کشورها چگونه و با چه تفاوتی از کشور ما اجرا می‌شود؟ گلستانی: خارجی‌ها در فضای سبز شهری به سمت توسعه پایدار رفته‌اند اما ما هم به هر زمان که بخواهیم می‌توانیم در این زمینه رشد کنیم، به شرط آنکه بر گونه‌های بومی، گیاهان کوهستانی و پربازده تکیه کنیم. یکی از نکاتی که باید بیشتر روی آنها کار کنیم فضای عمومی پارک‌ها ، دیوارهای سبز، بام سبز و پارک‌های داخلی است. به طوری که اکنون در ژاپن به دلیل گران بودن زمین در داخل آپارتمان‌ فضای سبز و پارک‌هایی طراحی کرده‌اند که به راحتی برای همه قابل استفاده است.