تب آدم‌کشی در جشنواره؛ وقتی سینما راه اشتباه می‌رود
نیمی از جشنواره فیلم فجر گذشته است و تعداد زیادی از آثار شرکت داده شده در این محفل سینمایی، به نمایش درآمده‌اند. از سال‌ها پیش معمولاً این گونه بوده که هر دوره، ژانر یا جریان خاصی به‌صورت موجی موقت بین فیلم‌های سینمای ایران به صورت پارادایم حکمفرما می‌شده است.
موج های غالب سینمایی ایران
در سال های 57 تا 59 و تحت تأثیر پیروزی انقلاب اسلامی و فضای فرهنگی جدید، موج فیلم های تحت تأثیر دوران تازه مثل «چوپانان کویر» و «رسول پسر ابوالقاسم» در کنار آثاری که در رژیم پهلوی ساخته شده بود مثل فیلم های «دایره مینا» (داریوش مهرجویی)، «گزارش» (عباس کیارستمی)، «سفر سنگ» (مسعود کیمیایی) و «مرثیه» (امیر نادری) سکان دار سینمای 2 سال اول انقلاب شدند.
در سال های60 تا 68 و تحت تأثیر دوران دفاع مقدس، عمده آثار سینمای ایران به این واقعه متمایل شدند که از آنها می توان به «بلمی به سوی ساحل»، «پرواز در شب»، «کانی مانگا» و «مهاجر» اشاره کرد؛ هرچند فیلمسازان مولفی هم دراین دوره به ساخت آثار روشنفکری مانند «حاجی واشنگتن» (علی حاتمی، 1361)، «بایکوت» (محسن مخملباف، 1364)، «خانه دوست کجاست» (عباس کیارستمی، 1365)، «باشو غریبه کوچک» (بهرام بیضایی، 1365) و «اجاره نشین ها» (داریوش مهرجویی، 1365) پرداختند.
در سال های67 تا 76، پس از پایان جنگ و تبعات آن و همچنین پیدایش طبقه جدید سرمایه دار، سه گفتمان قالب شکل گرفت که دسته اول با عنوان محافظه کار و طرفدار حفظ وضع موجود، دسته دوم با تم انتقادی و درجهت به چالش کشیدن فضای قبلی و ایجاد گفتمان نو و دسته سوم سینمای موج نو که عمدتاً معطوف به خارج از مرزها و جشنواره های خارجی بود.
درسال های76 تا 84 و پس از تغییر گفتمان سیاسی حاکم، فضای جدیدی در فرهنگ کشور از جمله سینما ایجاد شد؛ پرداخت به مسائل اجتماعی که در دوره قبل کمتر مجال بیان داشت، توجه و نقش آفرینی ویژه زنان، دوری از روستا و توجه به سینمای شهری از جمله مشخصه های این دوره بود که از آنها می توان به «دو زن»، «قرمز» و «شوکران» اشاره کرد.
درسال های 84 تا 92 و پس از تغییر دوباره گفتمان سیاسی حاکم، دوره ای از سینمای ایران شکل گرفت که ترکیبی از جریان آثار پرفروش طنز مثل آثار «مسعود ده نمکی»، سینمای اجتماعی «اصغرفرهادی» و موج فیلم های زنانه با محوریت «تهمینه میلانی» و «رخشان بنی اعتماد» که هریک دارای نقاط ضعف و قوت خود بودند.
سیاست گذاری های کلان دولتی
اینکه هر دوره از سینمای ایران، مستقیماً تحت تأثیر گفتمان سیاسی قالب و سیاست گذاری های مدیران بعضاً غیر فرهنگی آن بوده است اتفاق خوشایندی نیست. این رویه باعث عدم استقلال هنرمندان و در مواردی بی هویتی سینما می شود؛ هرچند در لزوم وجود استراتژی های کلان فرهنگی جمهوری اسلامی، در سینما بحثی نیست و قطعاً سینمای ایران هم به عنوان یکی از شاخه های مهم فرهنگی کشور باید نقشی جزیی از سیستم را داشته باشد، اما زیاده روی در پیروی از سیاست های مدیران وقت ممکن است در مواردی به تبدیل شدن هنرمندان به مهره های بازی جریان های سیاسی منجر شود.
دولت یازدهم به ماه های آخر دوره چهارساله خود نزدیک می شود و طبیعتاً مدیران ارشد فرهنگی آن، زمان کافی را در جهت خط دهی مورد نظر به جریان سینمایی کشور داشته اند و شرایط فعلی سینمای ایران چه به لحاظ کمی و چه از نظر کیفی لااقل تا حدود زیادی ماحصل سیاست گذاری های دولت فعلی است.
از قدیم بین اهالی فرهنگ این جمله معروف بود که جشنواره فیلم فجر، تا حدودی نمایش وضعیت سینمای ایران در یک سال آینده است و فیلم های نمایش داده شده در جشنواره عصاره تولیدات یک سال سینما و اوضاع آن در ماه های آتی است.
جشنواره امسال
ژانر اجتماعی یکی از گونه های پرطرفدار بین فیلمسازان کشور ماست که با توجه به بافت فرهنگی کشور و طبقات اجتماعی آن، می تواند دربرگیرنده سوژه های فراوانی باشد که با استفاده از فیلمنامه ای قوی، به اثر سینمایی جذابی تبدیل شوند؛ «آژانس شیشه ای»، «مرهم»، «درباره الی» و بسیاری از آثار از این دست را می توان به عنوان نمونه نام برد.
جشنواره، امسال هم به سنت سال های پیش با معرفی هیات انتخاب و آثار پذیرفته شده آغاز به کار کرد و تا به امروز با گذشت نیمی از آن، تعداد زیادی از آثار به نمایش در آمده اند.
سنت مرسوم این گونه بوده است که در زمان صدور مجوز ساخت یک اثر سینمایی مدیران ارشد فرهنگی برای دوری از ژانر و سوژه زدگی، خصوصاً در موضوعات خاص نظارت ویژه ای به عمل می آوردند؛ این نظارت پس از تولید محصول و هنگام نمایش هم ادامه پیدا می کرد و در زمان جشنواره هم هیات انتخاب با گزینش آثار متنوع به حضور ژانرهای مختلف کمک می کردند تا در عین تنوع، موضوع خاصی در جشنواره به صورت پارادایم قالب حکمفرما نشود.
در جشنواره فیلم فجر امسال، لاقل تا این لحظه تعداد قابل توجهی از آثار، حاوی قتل یا مرگ طبیعی اند که با توجه به میانگین این تم در فیلم های نمایش داده شده به تحلیل های ناخوشایندی می رسیم.
آن بخشی که به مدیران فرهنگی و سیاست گذاری ها و انتخاب آثار توسط آنها برمی گردد قبلاً اشاره شد و این حجم از آثار خشونت آمیز و حاوی سکانس های مربوط به قتل در خوش بینانه ترین حالت ماحصل کج سلیقگی آنهاست؛ اما در سوی دیگر این معادله فیلمسازان محترمی حضور دارند که عمدتاً جزو هنرمندان متعهد و کاربلد سینمای ایران هستند اما باید این را از آن ها پرسید که مگر قتل، جنایت و مرگ چه بخشی از زندگی امروز جامعه ایرانی (با تمام ناهنجاری ها) را تشکیل می دهد که این اتفاق به دغدغه این هنرمندان تبدیل شده است؟ آیا این فیلمسازان محترم برای فرار از موضوعات تکراری به دام خون بازی پناه آورده اند؟ این نقش پررنگ خشونت دلیلی بر تنبلی محتوایی و ریسک نا پذیری در ابراز سوژه های مختلف اجتماعی نیست؟
«نگار»، «سارا و آیدا»، «خفگی»، «او»، «آذر»، «بدون تاریخ بدون امضا»، «قاتل اهلی»، «تابستان داغ» این ها فقط آثاری اند که تا این لحظه نمایش داده شده اند؛ قتل، جنایت و مرگ بخشی از واقعیات هر جامعه ای است و نمایش این واقعیات نه سیاه نمایی است و نه خیانت، اما هر وجدان با انصافی این موضوع را قبول دارد که تعداد آثار فوق در کلیت جشنواره نه فقط مفید نیست بلکه می تواند به آزار روانی مخاطب نیز منجر شود.