«زنِ مرکز ثقل خانواده» غایب سینمای ملی
مسأله زن و خانواده در جامعه به طور عام و در سینمای ایران به طور خاص یکی از مباحثی است که صحبت کردن درباره آن بسیار ضروری و راه گشاست.
درگفت وگویی که با دکتر محمد تقی کرمی، عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر در زمینه مطالعات زنان داشتیم، به بررسی نسبت سینما و مسأله زن و خانواده پرداختیم.
به نظر شما مهم ترین ضعفی که سینمای ایران در به تصویر کشیدن زن ایرانی دارد چیست؟
ضعفی که ما درباره حضور زن در سینما داریم فقدان موضوعات متنوع و موضوعاتی است که ریشه در زندگی مردم دارد، فقدان نقش های متفاوتی که زنان در سطوح دختری، مادری و همسری ایفا می کنند. ما در زندگی ها می بینیم که زنان در خیلی از خانواده ها در واقع لنگرگاه خانواده هستند. این لنگرگاه بودنشان هم به خاطر آن روحیه صبر، فداکاری، ایثار، گذشت و عامل وحدت بودن زنان ایرانی است. این مسأله در سینمای ما خیلی کمرنگ نشان داده می شود. یعنی موضوعات خیلی منحصرند در موضوعاتی که عمدتاً حول روابط عاشقانه، روابط خانوادگی، طلاق و دوستی های بین مرد و زن و یک سری از موضوعات محدود این چنینی شکل می گیرد. این موضوعات وارداتی اند. موضوعاتی که معمولاً شبیه فیلم های سینمایی در غرب اند، در این جا یک نسخه ایرانی اش تهیه می شود و این مسأله به یک معنا، بیش از حد نخبه زده بودن سینمای ایران است. یعنی گاهی اوقات مسأله یک گروه خاصی را دائماً تکرار می کنیم.
آقای دکتر! امکان دارد در همین زمینه مثال های عینی تر بزنید، مثلاً انگاره های فمینیستی چقدر نفوذ دارند؟ کدام انگاره ها بیشتر در سینمای ایران پررنگ ترند؟
اگر من بخواهم مثال بزنم و ایده بدهم که سینمای ما از چه موضوعاتی غفلت کرده است باید بگویم سینمای ما از خلق یک داستان برای یک زن میان سالی که می تواند مرکز ثقل خانواده بشود ناتوان است. اکثر فیلم هایی که حول شخصیت و تیپ مادر در سینمای ایران وجود دارد، مادران زیر سی سال است. یعنی هنوز درواقع آن جاذبه های جوانی در محور دوربین است؛ اما این که چه انگاره های فمینیستی در سینمای ما وجود دارد خب قطعاً این انگاره ها وجود دارند و بنده انکار نمی کنم. ولی بارها و بارها گفته ام که ما بیش از آن که نگران انگاره های فمینیستی باشیم باید نگران انگاره های مدرن وارداتی باشیم و تحت عنوان این که باید برای زنان ارزش قائل باشیم، به زنان باید میدان دهیم، این دامنه تأثیرگذاری زنان و دامنه فعالیت زنان را در موضوعات خاصی قلمداد می کنند که بیرون از آن موضوعات گویی زنان نمی توانند آن فعالیت و یا آن تأثیر را داشته باشند. بله در کنار این ها انگاره های فمینیستی هم داریم.
تفاوت انگاره های فمینیستی با رویکردهای مدرن چیست؟
انگاره های مدرن، انگاره هایی هستند که آن قدر در جامعه ما تکرار شده اند که الان جز ارزش های غالب ما درآمده اند. انگاره های فمینیستی از انگاره های مدرن پیشروترند، یعنی انتقادی ترند و اتفاقاً در انتقاد به مدرنیته غرب شکل گرفته اند. به عنوان مثال وقتی بحث حضور زنان در جامعه را به عنوان معیار تأثیرگذار بودن به لحاظ اجتماعی بزرگ و برجسته می کنیم، این یک معیار مدرن است. مثلاً وقتی می گوییم اگر زن در این حوزه ها بود، حتماً مؤثر است و اگر نبود قطعاً در جامعه مؤثر نیست. اما آموزه های فمینیستی از قبیل نفی نقش های جنسیتی و تأکید بر این که خانواده نهاد ستم است، خانواده تبعیض علیه زنان را بازتولید می کند. این چنین انگاره هایی را مشخصاً انگاره های فمنیستی می گوییم؛ اما بعضی اوقات در سطح جامعه می بینیم که چیزهایی انگاره های فمینیستی دانسته می شوند که این ها درواقع انگاره های مدرنیته اند. مدرنیته ای که ما داریم برای آن برنامه ریزی و سرمایه گذاری می کنیم.
درباره به تصویر کشیدن زن در سینما و مشخصاً سینمای ایران آیا باید زن ایده آل را به تصویر بکشیم یا باید زنی را که الان موجود و حاضر در جامعه است، تصویر کنیم؟
یک فیلم در نهایت باید پیام داشته باشد. پیام یک فیلم باید از یک طرف عینیت داشته باشد و از طرف دیگر تعالی را سبب شود؛ یعنی نتیجه اش به تعالی و پیشرفت جامعه در مسیر ارزش های اخلاقی منجر بشود. گاهی می شود زن عینی جامعه را روایت کنیم و به آن پیام های اخلاقی برسیم و گاهی می شود زن ایده آل را تصویر کنیم و به آن پیام های اخلاقی برسیم. گاهی هم می شود هر دو را روایت کرد ولی به آن پیام نرسید. یعنی در واقع این قدر خط کشی ندارد که بگوییم سینما باید این را نشان دهد یا آن را. سینما باید به گونه ای باشد که وقتی من از پرده سینما فاصله می گیرم و از سالن سینما خارج می شوم، احساس کنم تمایل به اخلاقیات دارم؛ دقیقاً مثل قرآن کریم. قرآن کریم بیشترین وقت را برای روایت بنی اسرائیل می گذارد که پست ترین قوم روی زمین است. وقتی داستان بنی اسرائیل را گوش می دهید، حس می کنید که به اخلاقیات نزدیک شده اید. یا داستان زلیخا در قرآن کریم، داستان زنی است که قرآن آن را تخطئه می کند ولی شیرین ترین داستان قرآن کریم است و انسان احساس می کند که آخر داستان به معنویت نزدیک می شود.
یکی از بحث های خیلی مجادله برانگیز در بحث به تصویر کشیدن زن در سینما، موضوع حیاست. طبیعتاً حیا داشتن ملازم است با فاصله گرفتن از جلوه گری، فاصله گرفتن از به تصویر کشیدن و فاصله گرفتن از رخ نمایی کردن. حال ما چطور می توانیم هم حیا را نشان دهیم، هم این چیزی که با ذات حیا ناسازگار است؛ یعنی برای این به تصویر کشیدن فکری بکنیم؟
دنیای سینما یک دنیای مجازی است. یعنی شما باید یک سری محدودیت های دنیای حقیقی را در دنیای مجازی کنار بگذارید تا بتوانید روایت بکنید. البته غیر از یک سری از خط قرمزهایی که وجود دارند. پیچیدگی کار هنر این است که شما امر غیر اخلاقی را نشان بدهید و نتیجه اخلاقی بگیرید. این که چگونه می شود چنین کاری را کرد این به خلاقیت فیلمنامه نویس و کارگردان و ... برمی گردد. ولی به نظر من می شود چون قرآن کریم چنین کاری را کرده است. قرآن زلیخا را مثال می زند و نتیجه اخلاقی می گیرد.
عشق را چگونه می توان نشان داد؟ منظورم همین عشق زمینی است.
اگر سینما عشق را نتواند نشان دهد اصلاً سینما نیست. ولی این که چطور نشان دهد را نمی دانم. به نظر من عشق مهم ترین موضوع قابل نمایش در سینماست.
منتهی مسأله ما این است که همه سینما این نیست و مسأله این جاست که در عشق هم، ما به یک الگویی از عشق و آن هم عشق زمینی می پردازیم که نقیصه سینمای ماست. بخشی از سینمای ما باید به عشق زمینی بپردازد. اتفاقاً اگر بتوانند عشق به معنای عشق پاک یک مرد به یک زن و برعکس را نشان بدهند زمینه را برای بسیاری از اخلاقیات و عشق پاک، عشقی که در ادبیات کهن هم می بینیم اگر بتواند این عشق را که یک مفهومی است بسیار روحانی تا یک مفهوم جسمانی نمایش بدهد، سینمای ما موفق خواهد بود. سینمای ما در نشان دادن این عشق ضعیف است.