دردهای سوریه در «آستانه» پایان؟

خبرگزاری ایسنا: روزنامه گاردین در گزارشی با اشاره به مذاکرات صلح سوریه در آستانه نوشته است: «طرفین اصلی در جنگ داخلی وحشیانه سوریه که اکنون به پایان ششمین سال خود نزدیک می‌شود، فردا برای برگزاری دور جدیدی از مذاکرات صلح در آستانه دیدار می‌کنند. این نشست که به همت روسیه و ترکیه و با حمایت ایران برگزار خواهد شد، تازه‌ترین تلاش‌ها برای تغییر فاز درگیری سوریه به مذاکره است. این درگیری تاکنون جان حدود نیم میلیون تن را گرفته و نیمی از جمعیت ۲۲ میلیونی آن آواره شده‌اند. با این حال، تلاش‌های پیشین دستاورد اندکی به همراه داشته و طیف گسترده‌ای از موضوعات از جمله عدم اعتماد، عدم وجود منفعت در مذاکره و یا عدم حضور بازیگران قدرتمند سوریه و حامیان خارجی آنها مانعی بر سر آن تلاش‌ها بوده است. تازه‌ترین تلاش‌ها پس از تغییر عمده توازن قدرت در عرصه میدانی سوریه رخ می‌دهد که ممکن است راهگشایی در مذاکرات باشد. نشست مذکور حمایت بازیگران بین‌المللی را به همراه دارد که پول و تسلیحات آنها روند پیشرفت جنگ را شکل داده است و به دنبال آتش‌بسی انجام می‌شود که از اواخر دسامبر درگیری‌ها را در اکثر مناطق این کشور محدود کرد و به روند اعتمادسازی کمک کرد. اما بسیاری از طرفین مهم دعوت نشده و یا از حضور امتناع کرده‌اند و اکنون هم تنشی وجود دارد درباره اینکه چه کسانی باید سر میز مذاکره حضور داشته باشند. یکی از مسائلی که احتمالا تمام شرکت‌کنندگان روی آن اتفاق نظر دارند این است که حتی اگر روند مذاکرات به خوبی پیش برود، هر نتیجه‌ای که حاصل بشود تنها گام‌های کوچکی در مسیر پایان درگیری پیچیده و افراطی سوریه است. چرا اکنون؟ اواخر سال گذشته میلادی بود که اپوزیسیون سوریه کنترل شرق حلب را از دست داد؛ منطقه‌ای که اصلی‌ترین پایگاه شهری آنها بود. حلب که پیش از جنگ قطب فرهنگی و اقتصادی سوریه محسوب می‌شد، از سال ۲۰۱۲ میان نیروهای دولتی و شورشیان سوری تقسیم شده بود. نیروهای وفادار به بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه نهایتا به این بن‌بست خاتمه دادند و پس از ماه‌ها عملیات و بمباران هوایی روسیه و سوریه و در نهایت اعزام نیروهای زمینی، کنترل شرق حلب را در اواخر سال گذشته میلادی به دست گرفتند. این عملیات به شدت موجب تقویت جایگاه اسد شد؛ آن هم در شرایطی که او سال ۲۰۱۵ تنها چند هفته با از دست دادن کنترل دمشق و احتمالا کل این کشور روبه‌رو شده بود. قدرت‌های خارجی که از اپوزیسیون طرفداری می‌کنند و زمانی خواستار عزل او به عنوان یک پیش‌شرط بودند، پذیرفته‌اند که درخواستشان به لحاظ سیاسی دیگر ممکن نیست. انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا هم بیش از پیش چشم‌انداز آینده را برای اپوزیسیون از بین برده است. پیش از او باراک اوباما، اسد را محکوم می‌کرد و کمک‌های سیاسی و نظامی محدودی در اختیار "اپوزیسیون میانه‌رو" قرار می‌داد. اما ترامپ گفته است که تمرکز او در سوریه بر مبارزه با داعش خواهد بود و درباره همکاری نزدیکتر با روسیه در این زمینه سخن گفته است. همزمان حامیان خود اسد خصوصا روسیه نسبت به هزینه‌های مالی و سیاسی کمپین خودشان نگرانی روزافزون دارند. مسکو تمایل دارد که روی مبارزه با داعش متمرکز باشد و اکنون که حکومت اسد تضمین شده است، به نظر می‌رسد که مایل باشد تا سازش‌هایی درخصوص شکل آتی سوریه انجام دهد. ترکیه هم که از حامیان اصلی گروه‌های اپوزیسیون است، ظاهرا تمایل دارد تا توافق صلحی برقرار شود. آنکار در دوره تجدید روابط حسنه با روسیه است و به نظر می‌رسد که پذیرفته باشد که اسد خواهد ماند و به جای آن روی این مساله متمرکز است که تنش‌های سوریه بیش از این کشورش را درگیر نکند. ترکیه اکنون میزبان حدود سه میلیون آواره سوری است که هزینه‌های دولت آنکارا را هم افزایش داده است. این کشور به صورت روزافزونی هدف حملات داعش قرار گرفته که می‌توان به حملات شب سال نوی میلادی در کلوب شبانه استانبول اشاره کرد که ترک‌ها را به هراس انداخته و سرعت رشد صنعت گردشگری آن را گرفته است. آنکارا همچنین نگران است که کردهای کشورش به پیروی از موفقیت کردهای سوریه در مبارزه با داعش در سراسر این مرز، فعالیت‌هایی را ضد دولت انجام دهند. چه کسانی در مذاکره آستانه حضور دارند؟ در مذاکرات مذکور مقام‌هایی از دولت اسد، برخی از گروه‌های اپوزیسیون تحت حمایت ترکیه که با او تحت عنوان "ارتش آزاد سوریه" می‌جنگند و قدرت‌های خارجی که نقشی اساسی در این درگیری دارند. این مذاکرات در اصل با تلاش ترکیه و روسیه برگزار خواهد شد، که اکنون در پایان دادن و یا دست‌کم محدود کردن این خشونت‌ها منافع مشترکی دارند. ایران هم که از دیگر حامیان اصلی اسد است، همچنین از مذاکرات حمایت کرده و هیاتی اعزام می‌کند. مسکو هم در آستانه مراسم تحلیف ترامپ، دعوتنامه‌ای برای مقام‌های آمریکایی ارسال کرد تا به این نشست بپیوندند و احتمالا سفیر آنها در قزاقستان در نشست حاضر خواهد شد. ایران با دعوت از آمریکا مخالف بوده و معتقد است که این کشور نقش مخربی در درگیری سوریه ایفا کرده است. چه کسانی حاضر نیستند؟ به‌رغم آنکه هیات‌های عالی‌رتبه‌ای از مسکو، آنکارا و دمشق در نشست حضور خواهند داشت اما چندین طرف مهم درگیری سوریه به آستانه نمی‌آیند. شاید مهمترین آنها داعش باشد. این گروه هرگز دعوت نشده و انتظار نمی‌رود که این اتفاق رخ دهد اما غیاب آنها یادآور این مساله است که هرگونه توافقی برای حصول صلح برای اکثریت سوریه لزوما به معنای پایان جنگ برای سوریه نیست؛ کشوری که با نیم دهه درگیری ویران و فقیر شده است. گرچه ممکن است داعش پس از دو سال حملات هوایی تحت رهبری آمریکا و از دست دادن کنترل اراضی با کمک ائتلاف گسترده‌ای از نیروهای محلی در مسیر شکست قرار گرفته باشد اما هنوز به نیرویی از کار افتاده تبدیل نشده است. داعش مبارزانی کارآزموده با مهارت‌های فنی و درآمدی مداوم از فروش نفت به اسد دارد. تصرف مجدد شهر تاریخی پالمیرا آن هم چند ماه پس از آنکه مردم جشن آزادسازی آن را با کمک نیروهای روسی گرفتند، نشان می‌دهد که این گروه هنوز قادر است در میدان نبرد نیرومند باشد. علاوه بر داعش، دو مورد از بزرگترین گروه‌های اپوزیسیون شامل احرار الشام و جبهه فتح الشام که مناطق بزرگی از اراضی تحت کنترل اپوزیسیون را در دست دارند، غایب خواهند بود. جبهه فتح الشام دعوت نشده است و پس از آنکه رهبر آن مذاکرات آستانه را "خیانت‌آمیز" توصیف کرد، گروه احرار الشام که زمانی متحد آن بود هم گفت که در نشست شرکت نخواهد کرد. احرار الشام گفته‌ است که یکی از علل این تصمیم، ادامه فعالیت نظامی روسیه و سوریه و دلیل دیگر این بوده است که نمی‌خواسته جبهه فتح ‌الشام منزوی شود. نیروهای کرد هم احتمالا به امر ترکیه در این نشست حضور ندارند و این در حالی است که آنها در مبارزه با داعش نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. نیروهای آنها جزو اولین‌هایی بودند که جلوی پیشرفت نظامی داعش را گرفتند و این مساله در نبرد کوبانی در اواخر سال 2014 به اوج خود رسید. آنها همچنین بخش حیاتی ائتلافی هستند که با کمک هوایی آمریکا به سمت رقه، پایتخت خودخوانده داعش حرکت می‌کنند. سایر حامیان خارجی این اپوزیسیون انتظار نمی‌رود که در آستانه حضور داشته باشند. ظاهرا معاون وزیر امور خارجه روسیه اخیرا گفته است که حضور عربستان و قطر تنها زمانی مورد بحث قرار می گیرد که آنها دست از حمایت از ستیزه‌جویان بردارند. چرا قزاقستان؟ نشست‌های پیشین با محوریت برقراری صلح در سوریه با نظارت سازمان ملل متحد در ژنو برگزار شد. این تلاش‌ها آشکارا به شکست انجامید و چیزی جز وعده‌های توخالی که به سرعت از بین رفت و آتش‌بس‌هایی که به سرعت نقض می‌شد، بر جای نگذاشت. این مسیر جدید به سمت آستانه، نشان دهنده آن است که دو طرف توازن قدرت تلاش دارند میانجی مذاکرات شوند و امید دارند که شروعی تازه به پایانی مذاکره‌شده برای رنج سوریه بینجامد. آیا این می‌تواند آغازی بر پایان جنگ سوریه باشد؟ متاسفانه بسیار غیر محتمل است که مذاکرات مذکور حاصلی جز چند گام رو به جلو در روند مذاکره‌شده باشد. هنوز مشخص نیست که گروه‌ها امید دارند به چه چیزی دست پیدا کنند؛ البته به غیر تمدید آتش‌بس که در کوتاه مدت به نجات جان‌ انسان‌ها کمک می‌کند اما نمی‌تواند مشکلات بزرگتری که این درگیری ایجاد کرده است، حل کند. اگر آنها بتوانند به سمت حصول توافق پیش بروند، غیبت دو گروه اپوزیسیون پرنفوذ و کردها سوالات بسیاری درباره چگونگی اجرایی شدن آن در عمل بر جای می‌گذارد. علاوه بر این، توافق احتمالی حتی به معنای پایان بحران آوارگان سوری نخواهد بود. بسیاری از کسانی که از ترس فرار کردند، تمایلی به بازگشت نشان نمی‌دهند.»