نگاهی به چند و چون عقد آریایی

سرویس سبک زندگی فردا: چند سالی است که آیینی با عنوان «عقد آریایی» یا «گواه‌گیری» به لیست آیین‌های موجود در عروسی برخی از ایرانیان که مسلمان هم هستند، اضافه شده است. برخی معتقدند این نوع از عقد در ایران باستان برای برقراری پیوند زناشویی استفاده می‌شد اما‌ برخی منکر این نوع عقد در ایران باستان می‌شوند و آن را جعلی می‌دانند. به هر صورت، حدود ۴، ۵ سالی می‌شود که این نوع عقد در کشور ما باب شده و برخی از عروس و دامادها علاقه دارند این آیین را که بیشتر جنبه تشریفاتی دارد، در کنار عقد شرعی و قانونی خود اجرا کنند. در این گزارش به بررسی علل جامعه‌شناختی آن می‌پردازیم. در ادامه این گزارش را به نقل از مهرخانه بخوانید.

اتاق عقد پر از زنان و مردان شیک‌پوشی است که امروز آمده‌اند شاهد پیوند دو زوج جوان باشند. پدر و مادرهای عروس و داماد را می‌توان از سن و سال آنها و جایگاهی که نشسته‌اند تشخیص داد. مردان جوان و میان‌سالی که بستگان عروس و داماد هستند سرپا ایستاده‌ و با شوق به آنها چشم دوخته‌اند. عده‌ای از زنان و دختران جوان هم در کنار عروس و داماد و عده‌ای دیگر بالای سر آنها ایستاده‌اند و منتظرند تا آیین قند ساییدن را شروع کنند. روایت اول از مراسم عقد آریایی عاقد یا همان پیمان‌بان، کتاب قطوری در دست گرفته و رو به جمعیت حاضر در مراسم عقد می‌گوید: «در خجسته آیین پیوند زناشویی که به روش نیاکانمان برپاست به نام او و به یاری ایزدان آگاهی، هوشمندی و خرد و به گواهی نیکان باشنده در این جشن باشکوه، این‌جانب افتخار دارم مراسم گواه‌گیری را آغاز کنم». سپس رو می‌کند به عروس و داماد که در آینه سفره عقد به هم لبخند می‌زنند و منتظرند مراسم زودتر اجرا شود و می‌گوید: «دوشیزه شبنم، دخت امیر و مهین آیا حاضرید آقای پویان، پور سعید و اعظم را به همسری خود برگزینید و در تمامی مراحل زندگی در غم‌ها و شادی‌ها، در کاستی‌ها و ناکامی‌ها و در تندرستی و بیماری یار و یاور او باشید، به او عشق بورزید و او را احترام بگذارید؟» صدای زنی که مشغول قند ساییدن است بلند می‌شود که: «عروس رفته گل بچینه». عروس لبخند شیطنت‌آمیزی به داماد می‌زند و عاقد می‌گوید: «خجسته باشید». سپس ادامه می‌دهد: «دوشیزه شبنم برای بار دوم می‌پرسم میان انجمن، حاضرید بر لب آرید این سخن را که به او وفادار باشید و او را به هم‌زبانی، هم‌تنی و همسری خود برگزینید؟» پس از این‌که یکی از زنان جوان از رفتن عروس برای آوردن گلاب خبر می‌دهد، عاقد دوباره می‌گوید: «دوشیزه شبنم، آیا حاضرید در میان این گواهان، مهر آقای پویان را پذیرا باشید، به او وفادار بمانید و او را به همزبانی، هم‌تنی و همسری خود برگزینید؟» عروس جواب می‌دهد: «با اجازه پدر و مادرم بله». پس از کف و سوت حضار، عاقد این بار داماد را مورد خطاب قرار می‌دهد: «آقای پویان، پور سعید و اعظم! آیا حاضرید خانم شبنم، دخت امیر و مهین را به‌عنوان یگانه همسر خود بپذیرید و در تمامی مراحل زندگی در غم و شادی‌ها و در کاستی و ناکامی‌ها و در تندرستی و بیماری یار و یاور او باشید، به او عشق بورزید و او را احترام بگذارید؟» داماد جواب مثبت را می‌دهد و عاقد می‌گوید: «به خجستگی و فرخندگی من و گواهان باشنده در این جشن باشکوه، از خداوند آگاهی و خرد آرزومندیم که به این پیوند زناشویی، پویایی، پایندگی، مهر و شادکامی همراه با فرزندانی نامور، طول عمر و سرانجام نیک ارزانی بدارد». سپس پیمان‌بان یا همان عاقد این جملات را می‌گوید و داماد رو به عروس آنها را تکرار می‌کند: «به نام نامی یزدان، تو را من برگزیدم از میان این همه خوبان، برای زیستن با تو میان این همه گواهان، بر لب آرم این سخن با تو وفادار خواهم ماند در هر لحظه، در هر جا، پذیرا می‌شوی آیا؟» عروس نیز این جملات را پس از پیمان‌بان تکرار می‌کند: «به نام نامی یزدان، پذیرا می‌شوم مهر تو را از جان، هم‌اکنون باز می‌گویم میان انجمن با تو وفادار تو خواهم ماند در هر لحظه، در هر جا!» پس از این‌که صدای دست زدن‌ها و خنده‌های شادانه حاضران به پایان می‌رسد، پیمان‌بان، شادباش خود و حاضران را به عروس و داماد ابلاغ و برای آنها دعا می‌کند: «به نام دادار نیک‌اندیش. تو را سپاس می‌گوییم که به این دو یار مهربان، مهر خویش ارزانی داشتی تا زندگیشان را با پیوند دست‌ها و دل‌هایشان آغاز کنند. ای آگاه‌ترین آگاهان! سختی‌ها، ناپاکی‌ها، ستیزها، رنج‌ها و شکنج‌های زمانه را از ایشان دور ساز و دروازه‌های نیکی، خوشبختی و به‌زیستی را به رویشان بگشای. هر روزشان را چون امروز گرم و درخشان و شادمان ساز و به آنان فرزندانی ببخش تا با نیکی در پندار، کردار و گفتار در بهبود خانواده و جهان خویش کوشا باشند. عشق و مهر این خانواده را به استواری دماوند، به لطافت گل‌ها و روشنایی خورشید، به زلالی دریاها، به طراوت باران، به نسیم بهاری، به سرسبزی جهان همواره استوار و پایدار بدار. پروردگارا! کین، ناسازگاری، دروغ و کج‌اندیشی اهریمنی را از نهادشان دور ساز و مشعل مهر و راستی، همدلی و خرمی اهورایی را در دل‌هایشان بیفروز! باشد که چون نیاکان مهرآیین خویش ستایش‌گر تو باشند و نیکی‌ها، سپیدی‌ها، پاکی‌ها و زیبایی‌هایت را هماره به خاطر سپارند». پس از نیایش و دعا برای عروس و داماد، گواهان پیمان که سه زن هستند و یکی، کاسه عسل، دیگری، حلقه داماد و سومی حلقه عروس را در دست دارند، پس از سوگند خوردن عروس و داماد، به‌صورت تک به تک می‌گویند: «گواهی می‌دهم پیمان بستن شما را... شادکام و خوشبخت باشید». روایت دوم از مراسم عقد آریایی در جشن عروسی دیگری که در باغ بزرگی برگزار شده، عروس و داماد دست در دست هم روبه‌روی عاقد که زنی میانسال است، ایستاده‌اند. عاقد کتابی در دست دارد و گاه با نگاه به کتاب و گاه با نگاه به عروس و داماد می‌گوید: «ستایش خداوندی را سزاست که هستی آفرید و زیبایی و خرد را و این همه را در سایه مهر. امروز گرد هم آمده‌ایم تا گواه باشیم پیمان دو مهربان را و گواهی دهیم پیوند دو زندگی را. با این آرزو که آغازش خوش، نیمه‌راهش خوش‌تر و انجامش بسی دیر و دورتر باشد. آقای میلاد عزیز! آیا به من پروانه می‌دهی که تو را به همسری بیتای زیبا دربیاورم با این پیمان که در فراز و فرود، خوشی و دلتنگی، توانایی و ناتوانی و تاریکی و روشنایی در کنار هم و یار و همراه او باشی؟ آیا پروانه دارم؟» داماد می‌گوید: «با جان و دل بله» و عاقد ادامه می‌دهد: «بیتای عزیزم! آیا به من پروانه می‌دهی که تو را به همسری میلاد گرامی درآورم با این پیمان که در فراز و فرود، خوشی و دلتنگی، توانایی و ناتوانی و تاریکی و روشنایی در کنار هم و یار و همراه او باشی؟ آیا پروانه دارم؟» در این‌جا عروس دیگر سراغ گل چیدن و گلاب آوردن نمی‌رود و همان دفعه اول بله را می‌گوید. در ادامه، عاقد جملاتی می‌گوید و عروس و داماد، همزمان آن جملات را تکرار می‌کنند: «با تو پیمان می‌بندم که در فراز و فرود، دلتنگی و خوشی، توانایی و ناتوانی، تاریکی و روشنایی، یار و همراه تو باشم و دلدادگی همیشه و دلزدگی هرگز». در پایان عاقد می‌گوید: «با اجازه بزرگان و برابر با فرهنگ دیرین آریایی و همسو با آیین دیرپای اهورایی شما را به همسری و زناشویی یکدیگر درآوردم. باشد که خوشی و شادکامی همراه شما باشد». عقد آریایی؛ آیینی که حدود ۵ سال از باب شدن آن در کشور می‌گذرد چند سالی است که آیینی با عنوان «عقد آریایی» یا «گواه‌گیری» به لیست آیین‌های موجود در عروسی برخی از ایرانیان که مسلمان هم هستند، اضافه شده است. برخی معتقدند این نوع از عقد در ایران باستان برای برقراری پیوند زناشویی استفاده می‌شد اما‌ برخی منکر این نوع عقد در ایران باستان می‌شوند و آن را جعلی می‌دانند. به هر صورت، حدود ۴، ۵ سالی می‌شود که این نوع عقد در کشور ما باب شده و برخی از عروس و دامادها علاقه دارند این آیین را که بیشتر جنبه تشریفاتی دارد، در کنار عقد شرعی و قانونی خود اجرا کنند. خطبه‌ای شبیه شعر یکی از عروس‌هایی که قرار است آیین عقد آریایی را در مراسم خود اجرا کند، ترلان است. او در این باره می‌گوید: «عقد من در حرم امام رضا علیه‌السلام انجام شد و بعدش هم برای ثبت رسمی عقد رفتیم محضر، برای همین سفره عقد نداشتیم. اما برای عروسی قراره سفره عقد بندازیم و عقد آریایی بخونیم. تو مشهد که ما زندگی می‌کنیم خیلی‌ها این کار رو می‌کنن، حتی اگه خطبه عقد اصلی رو دوباره نخونن اما برای عکاسی و فیلمبرداری سفره می‌ا‌ندازند و عقد آریایی رو اجرا می‌کنن. منم چون سفره عقد و قند ساییدن و... نداشتم، می‌خوام حتماً برای عروسی سفره بندازم و خطبه عقد ایرانی بخونیم». ترلان در رابطه با واکنش همسرش و خانواده‌ها نسبت به تصمیم او می‌گوید: «یه ریزه چون کار جدیدیه و همه انجام نمی‌دن قبول کردنش به‌خصوص تو شهرهایی مثل مشهد سخته اما همسر من به راحتی قبول کرد و خانواده همسرم هم مشکلی نداشتن. البته من موقعی که می‌خواستم مطرح کنم بهشون گفتم ما که عاقد داشتیم و عقد شرعی رو خوندیم دیگه برای عروسی، یکی از بزرگ‌ترهای فامیل سر سفره عقد و موقع قند ساییدن یه متنی رو بخونه. خانواده همسرم هم خوشبختانه مخالفت نکردن. فقط گفتن متنش چیه که من گفتم خطبه عقد اصیل ایرانی یه چیزی مثل شعره که متنش رو از نت در میارم». از ازدواج ستاره دو سالی می‌گذرد. او که آیین عقد آریایی را انجام داده در این باره گفت: «من تو محضر عقد کردم. عقد شرعی‌مون خیلی طول نکشید. ولی بعد از اون، آیین عقد آریایی رو هم برگزار کردیم که حس خیلی خوبی داشت. در ضمن مادرشوهرم خيلي نگران بود كه کار برای بستگان و فامیل و دوستان عجیب باشد اما گفتن خیلی کار عالی و قشنگیه و بعدش هم دیدم که چند نفر از فامیل این عقد رو اجرا کردن». عقد آریایی؛ یک آیین تشریفاتی هانیه عروس دیگری است که تجربه عقد آریایی را دارد. او درباره این آیین می‌گوید: «معمولاً کسانی که می‌خوان عقد آریایی داشته باشن، تو محضر عقد کردن و بعدش تو مراسم خودشون عقد آریایی رو به‌شکل صوری برگزار می‌کنن و متن مربوط به اون رو می‌خونن. دیگه هم لازم نیست عاقد رسمی داشته باشن چون اسماشون تو شناسنامه هم رفته. توی مراسم، عروس و داماد روبه‌روی هم می‌ایستن و دست همدیگه رو می‌گیرن و به زبان فارسی به هم قول می‌دن که همسر خوبی برای همدیگه باشن. بعدش هم شاهدا همه با هم می‌گن: همایون بادا این پیوند. درواقع، برگزاری این آیین یه کار تشریفاتیه و جزو مراسم اصلی و رسمی ازدواج محسوب نمی‌شه ولی هم برای فیلمبرداری و عکاسی خوبه، هم حس خیلی مثبتی داره». ۹۵ درصد از مراجعان، سفارش عقد آریایی می‌دهند برای اطلاع از چند و چون فعالیت دفاتر ازدواج و طلاق در زمینه عقد آریایی با برخی از این دفاتر تماس گرفتیم. سردفتر یکی از این دفترخانه‌ها در تهران که ظاهراً دل‌ خوشی از سؤال و جواب درباره این موضوع ندارد آمار عقدهایی که هر ماه تحت عنوان عقد آریایی در دفترخانه او صورت می‌گیرد را بیان نمی‌کند اما می‌گوید: «حدود ۵، ۶ سال است که این نوع عقد باب شده و تقریباً ۹۵ درصد از کسانی که برای عقد مراجعه می‌کنند، سفارش عقد آریایی را هم می‌دهند. عقد آریایی یک مراسم فرمالیته و دعاهایی است که عروس و داماد به زبان سلیس فارسی برای هم بیان می‌کنند و ربطی به عقد رسمی ندارد. یعنی اول عقد شرعی خوانده و ثبت می‌شود، سپس هر خانواده‌ای که دوست داشته باشد، ما خدمات عقد آریایی را ارایه می‌دهیم». عقدی که رایگان انجام می‌شود این سردفتر با اشاره به این‌که عقد آریایی در دفترخانه او رایگان است و هزینه‌ای بابت آن دریافت نمی‌شود، می‌افزاید: «قانون این کار را منع نکرده و نیازی هم به مجوز رسمی وجود ندارد. مگر وقتی کسی می‌خواهد در حضور همه برای همسرش دعا کند و تعهد دهد که همیشه به او وفادار می‌ماند، باید برای این کار از کسی مجوز بگیرد؟!» او در خصوص واکنش خانواده‌های عروس و داماد نسبت به عقد آریایی می‌گوید: «فقط حدود ۵ درصد از کسانی که به دفتر ما مراجعه می‌کنند نمی‌خواهند عقد آریایی انجام دهند که این‌ها هم نه خود عروس و داماد نه والدین آنها با این کار موافق نیستند. اما من با موردی برخورد نکردم که جوان‌ها بخواهند این کار را انجام دهند اما والدین موافقت نکنند». ترجمه عقد شرعی به همراه اشعار حافظ و مثنوی مولانا یکی دیگر از سردفترها تعریف دیگری ارایه می‌دهد که به کلی با مفهوم عقد آریایی متفاوت است. او در این باره می‌گوید: «ما ابتدا عقد شرعی را انجام می‌دهیم و ازدواج را به ثبت می‌رسانیم اما اگر کسی بخواهد همان عقد را به‌صورت فارسی هم اجرا می‌کنیم اما این‌گونه نیست که نام آن عقد آریایی باشد. درواقع، چون خیلی از افراد متوجه کلمات عربی نمی‌شوند، ترجمه آن عقد را به همراه اشعار حافظ و مثنوی مولانا برایشان اجرا می‌کنیم. به عبارت دیگر، موضوعی نیست که خلاف شرع محسوب شود و برخلاف مجوزهای ما باشد، می‌توانید از این بابت مطمئن باشید! در ضمن، ما هزینه‌ای هم بابت این عقد دریافت نمی‌کنیم». با دفترخانه دیگری در تهران تماس می‌گیرم اما سردفتر می‌گوید عقد آریایی را صحیح نمی‌داند و این عقد در دفترخانه او انجام نمی‌شود. او ادامه می‌دهد: «در برخی از دفترخانه‌ها ابتدا عقد شرعی را انجام می‌دهند و سپس یک متن را که به شعر شباهت دارد، برای فیلمبرداری می‌خوانند. هر شخصی هم می‌تواند این متن را بخواند. اما از دید ما صرفاً با خواندن این متن زن و مرد به هم محرم نمی‌شوند و بعید می‌دانم سردفتری باشد که تنها این متن را بخواند و خطبه عقد شرعی را قرائت نکند». برای تحلیل جامعه‌شناختی این موضوع سراغ دکتر محمدتقی کرمی؛ عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی رفتیم. او با بیان این‌که پدیده عقد آریایی به‌عنوان یک پدیده اجتماعی دارای چند بعد است، اظهار داشت: «عقد آریایی وجهی از ناسیونالیته ایرانی است که در سال‌های اخیر رواج پیدا کرده و در فضای مجازی جملاتی را به کوروش نسبت می‌دهند که زبان و محتوای آنها نشان می‌دهد مفاهیم امروزی و مدرنی هستند. بخشی از این مسأله هم به فضای ضداسلامی و ضدعربی برمی‌گردد که برخی اسلام و عربیت را یکی می‌دانند و عده‌ای با اسلام، و عده‌ای با عربیت مشکل دارند». تعداد کسانی که با رویکردهای ناسیونالیستی و ضداسلامی عقد آریایی می‌کنند زیاد نیست کرمی در ادامه گفت: «این مسأله تنها یک روی داستان است ولی واقع این است که تعداد کسانی که مشخصاً با رویکردهای ناسیونالیستی، ضد عربی و ضد اسلامی درخواست عقد آریایی می‌کنند زیاد نیست. اما در عین حال، بسیاری از کسانی که برای جاری شدن خطبه عقد شرعی مراجعه می‌کنند، می‌خواهند عقد آریایی هم داشته باشند». این استاد دانشگاه با اشاره به نقش دفترخانه‌ها در افزایش تقاضا برای عقد آریایی خاطرنشان کرد: «من بخشی از مسأله را به برخی از دفترخانه‌های ازدواج منتسب می‌کنم زیرا برخی از دفترخانه‌ها برای این‌که نشان بدهند دفترخانه آنها امروزی و باکلاس است، بدون این‌که خانواده‌ها بخواهند، خودشان بعد از عقد شرعی شروع به خواندن عقد آریایی می‌کنند». خانواده‌های ایرانی تمایل دارند مناسک ازدواج را روزبه‌روز فربه‌تر کنند او اظهار داشت: «اصل قضیه این است که ازدواج برای خانواده‌های ما یک امر بسیار مهم و خاطره‌انگیز است و خانواده‌های ایرانی تمایل دارند مناسک ازدواج را روزبه‌روز فربه‌تر کنند. درواقع، جامعه ما به دلایل تاریخی و فرهنگی تمایل دارد مناسک ازدواج را مفصل‌تر برگزار کند. حتی خانواده‌ها بین مناسک ازدواج با مناسکی مانند شب یلدا و اعیاد مذهبی نیز پیوند برقرار کرده‌اند؛ به‌طوری‌که خانواده‌ عروس توقع دارد داماد برای اعیاد مذهبی هم برای عروس، کادو و عیدی ببرد. پس پدیده عقد آریایی عمدتاً به این برمی‌گردد که ازدواج برای خانواده ایرانی یک مسأله مناسکی است و ایرانی‌ها می‌خواهند این مناسک روز به روز پررنگ‌تر شود». عقد آریایی ریشه تاریخی ندارد/ مد و تب است کرمی عنوان داشت: «به نظر من این مسأله چندان مهم نیست و نباید نسبت به آن حساس شد چون عقد آریایی جعلی است و ریشه تاریخی ندارد بلکه یک مد و تب است. کسانی که عقد آریایی می‌خوانند غالباً با عقد اسلامی مشکلی ندارند. از سوی دیگر، این پدیده موجی است که به کسی آسیب نمی‌زند و نباید به آن حساس شد. البته، معتقدم مراسمی که تاریخ و ریشه ندارد، در درازمدت باقی نمی‌ماند و بعد از مدتی تب آن می‌خوابد و فراموش می‌شود؛ مگر این‌که حاکمیت رفتار ناشیانه‌ای انجام دهد و باعث شود مردم به مقاومت دست بزنند». تب عقد آریایی که چند صباحی است تند شده و خانواده‌ها تمایل به آن پیدا کرده‌اند، پس از چندی، بنا به تحلیل‌های جامعه‌شناختی، فروکش می‌کند. اما باید توجه داشت در کنار این تمایل خانواده‌ها به منسک‌گرایی و فربه‌سازی مناسک مربوط به ازدواج، رسانه‌ها با رفتارهایی ناشیانه، دست به بازتولید این مراسم جعلی نزنند. به عنوان مثال چندی پیش در سریال ۸ و نیم دقیقه که از سریال‌های پرمخاطب سیما نیز بود، شاهد نمایش چنین مراسمی بودیم.