علل مصرف خودسرانه دارو و خوددرمانی ایرانی ها

خبرگزاری فارس: مصرف بی‌رویه و خودسرانه دارو یا خوددرمانی با توجه به گسترش ابعاد آن از مشکلات مهم بهداشتی درمانی به خصوص در کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود و همان طور که مصرف دارو به عنوان یکی از مراحل درمان می‌تواند نقش مهمی در روند مداوای بیماری ایفا کند، بدون شک استفاده خودسرانه دارو اثرات ناگوار جانبی خواهد داشت که نه تنها باعث بهبودی نمی‌شود بلکه درمان را نیز مختل خواهد خواهد کرد. از سویی مصرف نادرست و زیاده از حد دارو، پیامدهای ناگواری از جمله نارضایتی بیمار، طولانی شدن زمان بیماری خطرناک و بستری شدن در بیمارستان و در نهایت افزایش هزینه‌های درمانی و حتی مرگ بیمار را در پی خواهد داشت. خود درمانی در بین مردم کشور ما نیز بسیار شایع است و در ایران تقریباً همه خانواده‌ها به طور روزانه مصرف کننده دارو هستند، به طوری که براساس گزارش‌های منتشر شده، هر ایرانی سالانه نزدیک به 340 عدد دارو مصرف می‌کند که این عدد بیش از استانداردهای جهانی است. همچنین ایرانی‌ها 10 تا 51 درصد مجموع داروهای کشور را بدون مشورت با پزشک و خودسرانه مصرف می‌کنند؛ در حالی که میزان مصرف خودسرانه دارو در دیگر کشورهای جهان تنها 2 تا 3 درصد است. هرگز آنتی‌بیوتیک را خودسرانه مصرف نکنید مسکن‌ها، قطره‌های چشمی و آنتی‎بیوتیک‌ها به ترتیب بیشترین میزان مصرف خودسرانه را به خود اختصاص می‌دهند و آنتی بیوتیک‌ها به علت نوع تاثیر دارویی، بدترین داروهایی هستند که به این شیوه مصرف می‌شوند چرا که در صورت عدم نیاز بدن این داروها مانند سم عمل می‌کنند و میکروب بدن را نسبت به داروها مقاوم می‌کنند و در صورت ایجاد عفونت در درمان بیماری موثر نخواهند بود. وقتی دارویی به طور خودسرانه مصرف شود، مواد شیمیایی موجود در آن به جایی از بدن که حساس است وارد شده و باعث عارضه و بیماری درازمدت در فرد می‌شود که به گفته سیدعلی سبحانیان داروساز و عضو هیأت علمی دانشکده داروسازی، گروهی از داروهایی که خودسرانه مصرف می‌شود می‌تواند منجر به خونریزی معده، افت فشار یا گلبول‌های قرمز خون شود در حالی که بیمار از این موضوع بی‌خبر است. عضو هیأت علمی دانشکده داروسازی ضمن اشاره به اینکه ریشه‌یابی درد از نکات مهمی است که در ابتدای درمان باید به آن توجه شود، گفت: در خیلی از مواقع تا زمانی که ریشه بیماری از بین نرود بیمار همچنان درد را تجربه می‌کند در حالیکه مصرف مسکن افزایش می‌یابد. به گفته این داروساز در صورت مصرف خودسرانه دارو و مسکن، بدن به آن عادت می‌کند و همچنان مایل است دوز بالاتری را دریافت کند، در حالیکه اصل بیماری هنوز مداوا نشده است و می‌تواند خطرات اجتناب‌ناپذیری برای بیمار داشته باشد. در بسیاری از کشورها در مورد فروش دارو، قوانینی وجود دارد، ساده‌ترین قانون فروش داروها و تقسیم بندی آنها به دو دسته است؛ یکی داروهایی که فقط پزشک می‌تواند آنها را تجویز کند و با نسخه پزشک به فروش می‌رسد و دیگری داروهایی است که بدون نسخه پزشک می‌توان آنها را تهیه کرد (مانند آسپرین و استامینوفن وغیره). البته داروهای بدون نسخه اگر به مقدار درست و به مدت زمان لازم و تعیین شده مصرف شوند تقریباً بی‌خطرند و مصرف نادرست و به مدت طولانی آنها باعث بروز عوارض مورد اشاره می‌شود. درصد بالایی از بیماران ایرانی در مواقع ضروری به پزشک مراجعه نمی‌کنند در ایران درصد بالایی از بیماران در مواقع ضروری به پزشک مراجعه نمی‌کنند، حتی برخی پژوهش‌ها حاکی از آن است که ایرانی‌ها تنها در هنگام بروز بیماری‌های عفونی، شکستگی‌ها و سرطان‌ها به سرعت به پزشک مراجعه می‌کنند اما در مواردی مثل سرما خوردگی، سردرد و غیره سهل انگاری کرده، به خوددرمانی روی می‌آورند. به دلیل اهمیت و تاثیری که استفاده غیرمنطقی و غیراصولی از دارو می‌تواند در اقتصاد خانوار و روند درمان داشته باشد، باید به نقش مردم به عنوان اصلی‌ترین عامل فرهنگ مصرف دارو همچنین نقش گروه پزشکی به عنوان تاثیرگذارترین رکن فرهنگ تجویز دارو توجه جدی شود. بر این اساس بی‌اعتمادی به کیفیت دارو، دسترسی راحت مردم به دارو، عدم دسترسی به پزشک در برخی موارد، گرانی درمان (ویزیت پزشک)، اهمیت ندادن بیمار به تجویز نسخه پزشکی و مهمتر از همه نداشتن اطلاعات کافی از مهمترین علل مصرف خودسرانه دارو به شمار می‌آید. فرید براتی روانشناس، می‌گوید: یکی از علل مصرف بی‌رویه دارو، وابستگی به نظر متخصصان در میان ایرانی‌ها است چرا که ایرانی‌ها از لحاظ فرهنگی برای نظر متخصصان احترام و توجه خاصی قائل هستند. به گفته این روانشناس، استفاده داروها در مصارف کنترل کننده از دیگر دلایل مصرف بالای دارو در کشور است، مصرف زیاد داروهای کنترل کننده به خصوص در زمینه کنترل وزن به این دلیل است که افراد برای حل مشکل چاقی به دنبال راه‌های صحیح و زیرساختی مانند ورزش و رژیم غذایی مناسب نیستند و همواره آسان‌ترین روش‌ها را برای حصول اهداف خود انتخاب می‌کنند. البته این موضوع وقتی در کنار وابستگی به عوامل خارجی، توصیه‌های پزشکی و تبلیغات حرفه‌ای دارویی قرار می‌گیرد منجر به مصرف مهارناپذیر دارو در کشور می‌شود. استفاده از روش‌های تسکینی در قالب استفاده از داروها در فرهنگ مصرفی مدرن در فرهنگ مصرفی مدرن، همه به دنبال حصول اهداف خود در کمترین بازه‌های زمانی هستند و به باور براتی، در چنین شرایطی مردم، زمان و حوصله‌ای برای به کارگیری روش‌های صحیح و بنیادی مانند تغییر سبک زندگی که مهم‌ترین عامل بیماری‌زا در عصر حاضر است، را ندارند و به همین دلیل به روش‌های تسکینی در قالب استفاده از داروها روی می‌آورند و در واقع صورت مسئله را پاک می‌کنند. این در حالی است که در کشورهای صنعتی که مرحله گذار را طی کرده و به اصطلاح سبک زندگی رسیده‌اند، مصارف دارویی به میزان زیادی کاهش یافته است، اما سبک زندگی مصرف گرایانه در کشور ما باعث می‌شود که افراد به سرعت به قرص وابسته شوند بدون اینکه که برای علاج واقعی از روش‌های زیر ساختی و بنیادی بهره ببرند. فشارهای روانی در زندگی ماشینی منجر به گرایش افراد به دارو می‌شود از سوی دیگر فشارهای روانی و استرس‌های موجود در زندگی ماشینی از دیگر دلایل مصرف بیش از حد دارو یا خودسرانه آن به شمار می‌رود که در این مورد مصطفی اقلیما آسیب شناس اجتماعی و رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران معتقد است، در حال حاضر در کیف هر فردی اقلام دارویی چون مسکن‌ها و آرام بخش‌ها دیده می شود که این موضوع به دلیل فشارهای روانی زیادی است که از سوی اجتماع و محیط‌های خانوادگی بر فرد وارد می‌شود. همچنین سردرد، اضطراب و حساسیت‌های عصبی که در اثر فشارهای روحی زندگی مدرن بر افراد جامعه وارد می‌شود، گاهی منجر به گرایش افراد به دارو می‌گردد تا بتوانند خود را برای تحمل شرایط اجباری زندگی آماده کنند. مشکلاتی چون ترافیک، ازدحام، مسائل کاری و خانوادگی نفس انسان مدرن را به شمارش انداخته و برای تسکین این دردها چاره‌ای جز توسل به داروها باقی نمی‌ماند. پزشکان نقش حساس‌تری در ایجاد و اشاعه مصرف غیرمنطقی دارو دارند از طرف دیگر بیمار در بسیاری از موارد به پزشک اجازه می‌دهد داروهای زیادی و حتی داروهایی که قبلاً استفاده می‌کرد در نسخه بنویسد و در واقع با این عمل، بیمار خود به تشخیص و دارو درمانی می‌پردازد در نتیجه پزشکان به مراتب نقش حساس‌تری در ایجاد و اشاعه مصرف غیرمنطقی دارو و همچنین جهت گیری و هدایت فرهنگ دارو درمانی مردم به سوی روش‌های صحیح تجویز، تهیه و مصرف دارو دارند. با توجه به اینکه ایران بالاترین رتبه مصرف سرانه دارو در جهان را دارد علاوه بر میزان تجویز بالای دارو به وسیله پزشکان کشور ما که طبق آمار سازمان بهداشت جهانی 3 برابر استانداردهای جهانی است فرهنگ مصرف فعلی دارو به شکلی است که پس از تجویز دارو هیچگونه پیگیری درباره اثرات و عواقب مصرف دارو صورت نمی‌پذیرد. کاهش مصرف خودسرانه دارو در گرو رابطه دلسوزانه بین بیمار و پزشک است از سویی خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو زمانی کاهش پیدا می‌کند که رابطه بین بیمار و پزشک دلسوزانه شود، همچنین نظارت بیشتر بر خدمات پزشکی، عملکرد حرفه‌ای پزشکان و در دسترس بودن آنها صورت پذیرد و بوسیله اطلاع رسانی از طریق رسانه‌ها در جهت فرهنگ سازی و اشاعه فرهنگ صحیح استفاده از دارو در بین مردم تلاش شود. در آخر باید اذعان داشت: بر اساس آمار 10 درصد افرادی که به مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو می‌پردازند عوارض شدید دارویی را تجربه می‌کنند و پوست، تنفس و قلب آنها دچار مشکل می‌شود، از سویی مطالعات جدید نشان می‌دهد که مصرف زیاد استامینوفن، داروهای سرماخوردگی و قرص و اسپری‌هایی که جهت رفع گرفتگی بینی استفاده می‌شود از علل تاثیر گذار بروز ایست قلبی بوده است. بر این اساس برنامه ریزی صحیح و اقدام فرهنگی درست مسئولان بهداشت و درمان و همه بخش‌هایی که در ارتباط با سلامت جامعه هستند برای تغییر باورهای مردم و بالا بردن سطح آگاهی آنها در ارتباط با خطرات جبران ناپذیر خود درمانی و مصرف بی‌رویه دارو امری ضروری است.