اخلاق خانوادگی در آموزه های اسلامی

اهمیت روابط خویشاوندی

خویشاوندی، شیوه ای است که از طریق آن افراد با گذشته و آینده خود، رابطه برقرار می‌کنند و به تاریخچه خانوادگیِ خود پی می‌برند. از اینرو همین پیوندهای خویشاوندی است که مبنای توقعات، الزامات و تعهدات واقع می‌شود و در هویت بخشیدن به افراد نیز نقش موثری ایفا می‌کند.[۱]از نظر دین مبین اسلام، حفظ و استمرار روابط خویشاوندی جزئی از دستورات الهی است که بار مسئولیتِ آنها، هم ردیف با پاسداشت حُرمت الهی دانسته شده است. به عنوان نمونه در قرآن مجید اینگونه بیان شده است وَ اتَقُوا ا...َ الَذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْاَرْحامَ إِنَ ا...َ کانَ عَلَیکمْ رَقیبا[۲] «و از خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می‌کنید و از [بریدن و قطع رابطه با] خویشاوندان پروا کنید که همانا خداوند پیوسته بر شما مراقب و نگهبان است.»از آنجا که کلمه «رَحِم» به معنای نزدیک و «ارحام» به معنای نزدیکان انسان است؛[۳] معنای آیه این می‌شود که: «حُرمت خدایی را که یکدیگر را به او سوگند می‌دهید پاس بدارید و حُرمت نزدیکان و خویشان را هم نگه دارید.»[۴] در برخی از روایات نیز، پاسداشت حُرمت خویشاوندان در زمره بالاترین مراتب رفتارهای دینی پس از ایمان به خداوند متعال ذکر شده است.[۵]

آثار روابط خویشاوندی

حفظ روابط خویشاوندی و تحکیم آن، آثار بسیاری بر زندگی انسان در دنیا و همچنین بر زندگی پس از مرگ دارد که در متون دینی به آن اشاره شده است؛ از جمله: طولانی شدن عمر، دفع بلا، جلوگیری از مرگ ناخوشایند، سلامتی بدن، رفع فقر، فزونی روزی، آبادی شهرها، اصلاح اخلاق، آرامش و شادکامی، آسانی حساب قیامت، فرونشاندن خشم خداوند، قُرب الهی، عبور آسان از پُل صراط، صیانت از گناهان و...که حصول هر یک از آنها عامل مهمی در رفع مشکلات خانواده‌ها و دفع ناهنجاری‌های جامعه خواهد بود.[۶] بر همین اساس، برکات روحی و اجتماعی توجه به خویشاوندان و برقرای ارتباط سالم و مستمر با آنها را در دو بخش به شرح ذیل به بحث و بررسی می‌گذاریم:

سلامت و شادکامی

تحقیقات جامعه شناسان نشان می‌دهد که بین سلامت خانواده با روابط خویشاوندی، رابطه معناداری وجود دارد.[۷]از منظر روان شناسی نیز، انس با دوستان، آشنایان و خویشان، از جمله عوامل دست یابی به سلامت روانی و شادکامی اعضای خانواده است. شادکامی به این معنا است که سه چیز در زندگی انسان وجود داشته باشد: شادی به همراه رضایت از زندگی و فقدان عواطف منفی،[۸]که بخش مهمی از این موارد در ارتباط افراد با دوستان و خویشاوندان به دست می‌آید. ارتباط با دیگران، خواسته و نیاز هر انسان عاقلی است چرا که؛ «تنهایی برای انسان، تلخ و آزار دهنده است انسان دوست دارد با دیگران باشد و با آنان رابطه برقرار کند این نیازی عاطفی است انسانِ تنها احساس خلا می‌کند؛ احساس درد آوری که هیچ چیز حتی ثروت، شهرت و ریاست آن را پُر نمی‌کند انس با دیگران، یکی از نیازهای جدی بشر است بنابراین انس و صمیمیت یکی از عوامل مهم در نشاط و شادابی است.»[۹] به ویژه درباره سالمندان که نیاز بیشتری به توجه و احترام دارند.از این رو تجربه‌های متعدد و دانش نوین روان شناسی اجتماعی نیز نشان می‌دهد که یکی از عوامل نشاط آفرین برای روح انسان، ارتباطات اجتماعی اوست. آنها که پُررفت و آمد بوده و در روابط اجتماعی خود، گرم‌تر و صمیمی ترند، احساس شادی بیشتری دارند و علت برخی افسردگی‌ها، تنهایی و دوری از برقراری روابط اجتماعی است.[۱۰]روایت پیامبر اکرم(ص) را نیز در همین راستا باید دانست که می‌فرماید: «إِنَ صِلَهَ الرَحِمِ مَثْرَاهٌ فِی الْمَالِ وَ مَحَبَهٌ فِی الْاَهْلِ وَ مَنْسَاَهٌ فِی الْاَجَل؛[۱۱]برقراری رابطه خویشاوندی، افزایش مال و محبت در میان خانواده‌ها را به دنبال داشته، مرگ را به تاخیر انداخته و موجب طول عمر می‌گردد.»همچنین امام صادق و امام رضا(علیهما السلام) فرمودند: «إِنَ الرَجُلَ یکونُ اَجَلُهُ ثَلَاثَ سِنِینَ فَیکونُ وَصُولًا لِلرَحِمِ فَیزِیدُ ا...ُ فِی عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَهً فَیجْعَلُهَا ثَلَاثا وَ ثَلَاثِینَ سَنَهً وَ یکونُ اَجَلُهُ ثَلَاثا وَ ثَلَاثِینَ سَنَه[۱۲]کسی که سه سال از عمرش باقی مانده صله رحم می‌کند، خدا عمرش را ۳۰ سال قرار می‌دهد در نتیجه عمر او به ۳۳ سال افزایش می‌یابد.»آیا می‌توان این سخن امام علی(ع) را که فرمود: «صُحْبَهُ الْوَلِی اللَبِیبِ حَیاهُ الرُوح»[۱۳] نادیده گرفت؟ پیام آشکار این حدیث آن است که: همراهی و ارتباط با دوستان خردمند و همنشینان صالح، روح انسان را زنده می‌کند و به جان آدمی طراوت می‌بخشد. آن کس که جانش تازه و زنده و باطراوت باشد، حتی اگر پیکری ضعیف و جسمی معلول داشته و از کم ترین امکانات زندگی برخوردار باشد، در زندگی سعادتمند بوده و به کامیابی رسیده و از تیرگی رهیده است. به همین دلیل است که پیامبر اکرم(ص) فرمود:«اَسْعَدُ النَاسِ مَنْ خَالَطَ کرَامَ النَاس؛ [۱۴]خوشبخت ترینِ مردم کسی است که با مردمان بزرگ و بزرگوار بجوشد.»

حمایت اجتماعی

در حوزه علوم اجتماعی، از موضوعی با عنوان «سرمایه اجتماعی»، سخن به میان می‌آید که به معنای چهارچوب اجتماعی است که موجب تسهیل روابط میان افراد می‌گردد.[۱۵]این تعریف در بردارنده مفاهیمی همچون نظم، اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه در جامعه به سمت دستیابی به هدفی مشترک است. از نظر جامعه شناسان، شبکه خویشاوندی، منشا سرمایه اجتماعی برای خانواده است که می‌تواند در حل مشکلات خانواده موثر باشد. یک خانواده سالم به روابط عاطفی، مسکن، کار، پول، خدمات و حمایت‌های دیگر نیاز دارد، این مسائل در روابط خویشاوندی بهتر حل می‌شود. با دید و بازدید خویشاوندان، خانواده‌ها مسائل و مشکلات زندگی خود را مطرح می‌کنند که این مرتبه، کمترین حد حمایت عاطفی است که افسردگی‌ها و تنیدگی‌ها را تا حدی کاهش می‌دهد. مشورت و نظرخواهی در امور و استفاده از تجارب و کسب اطلاعات مفید برای زندگی خانوادگی، از فواید شناخته شده این ملاقات‌ها ست. مهمانی و اطعام نیز مرتبه ای از صله رحم است. قرض دادن به خویشاوندان و حل مشکلات مالی آنها نیز نمونه بالایی از برکات برقراری روابط خویشاوندی است.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است