چگونه بفهمیم عاقبت به خیر می‌شویم یا نه؟

تبیان: طبق آیه کریمه 71 سوره مریم، بدون ذره‌ای تردید، همه بندگان حتی اهل تقوا که مصداق کامل وفرد اتمّ‌شان، پیامبران الهی هستند، در قیامت وارد جهنم می‌شوند! ولی در نهایت خداوند، متقین را نجات می‌دهد؛ وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا کَانَ عَلَىٰ رَبِّکَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا*ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا...

ذیل این آیه، بین اهل تفسیر، غوغایی است که منظور از "ورود" در جهنم چیست؟ به طور کلی دو مبنا وجود دارد: برخی معتقدند ورود به معنای مُشرِف شدن است. شاهد مثالشان هم آیه‌ای است که می‌گوید موسی(ع) به آب مدین، مشرف شد(نه اینکه داخل شود)؛ « وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُون»[1] برخی دیگر ورود را به معنای دخول گرفته‌اند، درست مثل کریمه 95 انبیاء که می‌فرماید:«إِنَّکُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دوُنِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ»( شما و آنچه غیر خدا می‌پرستید، هیزم جهنّم خواهید بود؛ و همگی در آن وارد می‌شوید.) یا کریمه 98 هود که می‌فرماید: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ»؛ ( روز قیامت، او در پیشاپیش قومش خواهد بود؛ و (به جای چشمه‌های زلال بهشت) آنها را وارد آتش می‌کند! و چه بد آبشخوری است (آتش)، که بر آن وارد می‌شوند!)

در این میان دیدگاه دو مفسر معاصر، مرحوم علامه طباطبایی و شاگرد ماجدش، استاد جوادی آملی نکته‌آموز است.

نظر مرحوم علامه طباطبایی بنا بر نظر علامه، با اینکه از عبارت آیه بعد که می‌فرماید: «ونذر الظالمین فیها جثیا»، ورود به معنای دخول فهمیده می‌شود اما «نجات متقین از آتش مستلزم این نیست که داخل آتش شده باشند، زیرا نجات همانطور که با انقاذ شخص داخل مهلکه صادق است، با دور کردنش از مهلکه نیز صادق است، و اگر کسى را که مشرف به هلاکت شده از هلاکت دور کنیم او را نیز نجات داده ایم... پس حق مطلب این است که ورود بر بیش از حضور و اشراف (البته اختیارى ) دلالت ندارد... و معناى این دو آیه چنین است که : هیچ یک از شما - متقیان و ظالمان - نیست، مگر آنکه به زودى در لبه و پرتگاه آتش قرار مى‌گیرید.»[2]

صادق آل محمد(علیه‌السلام) می‌فرماید: صراط در دنیا عبارتست از امامى که اطاعتش بر خلق واجب شده، و اما صراط در آخرت، پلى است که بر روى جهنم زده شده ، هر کس در دنیا از صراط دنیا به‌ درستى رد شود، یعنى امام خود را بشناسد، و او را اطاعت کند، در آخرت نیز از پل آخرت به آسانى مى گذرد و کسی که در دنیا امام خود را نشناسد، در آخرت هم قدمش بر پل آخرت مى لغزد، و به درون جهنم سقوط مى کند

دیدگاه استاد آیت الله جوادی آملی اینکه گفته می‌شود تفسیر تسنیم استاد جوادی آملی، شرح تفسیر کبیر المیزان علامه طباطبایی است، چندان درست نیست. با اینکه استاد و شاگرد در بسیاری از آراء تفسیری، اتفاق نظر دارند اما موارد بسیاری هست که شاگرد نظر استاد را برنتابیده و دیدگاه دیگری اتخاذ نموده است که باید در مجال خودش باز گفته شود. از جمله این موارد، تفسیری است که آیت الله جوادی آملی ذیل این آیه ارائه کرده است. ایشان قائل به جمع است و ورود را به هر دو معنا صحیح می‌داند و معتقد است که می‌توان بر آن از آیات و روایات، دلیل آورد. تفصیل سخن ایشان در این باب چنین است:

« اگر ورود به معنای دخول باشد ورود همگان به جهنم محذوری ندارد برای اینکه جهنم جای آتش است نه خود آتش مثل اینکه ورود موسای کلیم و مؤمنان به دریا، ورود فرعون و آل‌فرعون و درباریان فرعون به دریا هر دو حق بود منتها وجود مبارک موسی وارد دریا شد و دریا خشک بود فرعون و آل‌فرعون وارد دریا شدند و«فَغَشِیَهُم مِنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَهُمْ»[3]دریا خانه ی آب است نه آب، جهنم خانه و اتاق آتش است جای آتش است نه آتش، بنابراین برابر آیات فراوانی که دارد«أُولئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ»[4]یک،«لاَ یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا وَهُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ»[5]دو، و آیات دیگر نشان می‌دهد که بهشتیها و مردان باتقوا از عذاب دورند نه از جهنم از آتش دورند، از عذاب دورند، از کیفر دورند، اما وارد جهنم بشوند و از نزدیک جهنم را ببینند و شکرگزاری کنند که رحمت است پس اگر ورود به معنای دخول باشد دخولِ در جهنم، عذاب نیست مثل اینکه دخول در دریا عذاب نیست اگر موسای کلیم وارد دریا شد«فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً»[6]نصیب اوست و از دریای خشک می‌گذرد یعنی آبهای رفته رفته است و آبهای نیامده نمی‌آید یک سدّ آبی درست می‌شود این وسط می‌شود خشک نه تنها معبَر می‌شود نه تنها فرمود:«فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ» بلکه«یَبَساً» را ذکر کرد که اینجا جای خشک است بالأخره کفشتان پایتان تَر نمی‌شود این طور اینجا هم کفشتان پایتان اصلاً گرم نمی‌شود این طور، اگر این باشد و همان طوری که برای وجود مبارک ابراهیم شد«یَا نَارُ کُونِی بَرْداً وَسَلاَماً»[7]این‌چنین می‌شود پس ورود در آنجایی که آتش است به معنای عذاب نیست ورود در خود آتش و عذاب رنجیدن و سوختن عذاب است پس اگر ورود به معنای دخول باشد باز هم قابل جمع است هم شواهد آیه‌ای دارد هم شواهد روایی بر فرض این روایات ضعیف باشد آیات اصلِ مسئله است0»[8]

آیا ما اهل نجات خواهیم بود؟ حال برگردیم به آنچه در پیشانی نوشت این نوشتار وعده کردیم و آن شاخصی است که به وسیله آن، می توانیم پیش از برپایی قیامت، دریابیم که اهل نجات خواهیم بود یا نه؟ علامه طباطبایی به نقل از کتاب معانى از امام صادق علیه السلام روایت آورده که حضرتش فرمود: «صراط مستقیم، طریق به‌سوى معرفت خدا است، و این دو صراط است، یکى صراط در دنیا، و یکى در آخرت، اما صراط در دنیا عبارتست از امامى که اطاعتش بر خلق واجب شده، و اما صراط در آخرت، پلى است که بر روى جهنم زده شده ، هر کس در دنیا از صراط دنیا به‌ درستى رد شود، یعنى امام خود را بشناسد، و او را اطاعت کند، در آخرت نیز از پل آخرت به آسانى مى گذرد و کسی که در دنیا امام خود را نشناسد، در آخرت هم قدمش بر پل آخرت مى لغزد، و به درون جهنم سقوط مى کند.[9] پی‌نوشت‌ها: [1] . سوره قصص، آیه ی 23. [2] . ترجمه تفسیر المیزان،ج14، ص 126-125. [3] . سوره ی طه، آیه ی 78. [4] . سوره ی انبیاء، آیه ی 101. [5] . سوره ی انبیاء، آیه ی 102. [6] . سوره ی طه، آیه ی 77. [7] . سوره ی انبیاء، آیه ی 69. [8] . درس تفسیر آیت الله جوادی، 88/09/16 [9] . ترجمه تفسیر المیزان، ج1،ص 66 .